Dạy con trở thành người tử tế

Cha mẹ là những người ảnh hưởng mạnh mẽ nhất đến nhân cách và hành vi của con trẻ, những đứa trẻ luôn đang quan sát cha mẹ và sẵn sàng bắt chước cách mà cha mẹ ứng xử. Để dạy con trở thành người tử tế, chính cha mẹ phải thực hành các hành vi phù hợp cùng trẻ mỗi ngày.

Vai trò của gia đình trong giáo dục con trẻ

Thầy Nguyễn Minh Thành cho biết, trong tâm lý học phát triển, mô hình lý thuyết "Bioecological System Theory" (Lý thuyết hệ thống sinh thái) đã khẳng định, sự phát triển toàn vẹn của một cá nhân chịu sự tác động một phần ở môi trường nơi người đó đang tồn tại, trong đó gia đình là nhân tố tác động trực tiếp và mạnh mẽ nhất.

Thầy Nguyễn Minh Thành chia sẻ: "Trẻ em học được rất nhiều cách ứng xử trong bối cảnh gia đình và sử dụng lại nó để tương tác với bạn bè, thầy cô". Ngày tôi còn đi dạy trẻ trực tiếp, có một bạn mới vào lớp rất hay đòi đồ chơi của các bạn khác, nếu bạn không đưa là liền lăn ra khóc. Sau một thời gian tìm hiểu nguyên nhân để có thể tìm giải pháp cho con, thì cha của bạn có kể lại với giáo viên rằng, gia đình con ở cùng ông bà nội, ông bà rất chiều cháu, mỗi khi cháu đòi gì là đều được đáp ứng. Nếu cha mẹ can thiệp, phản đối cách làm đó thì ông bà sẽ quát cả cha mẹ. Kết quả là, bé biết được điều đó nên ở nhà rất hay ăn vạ và không biết nhường nhịn ai cả, khi đến lớp, đến trường cũng duy trì thói quen, tính cách đó.

Khi tôi làm cố vấn về giáo dục tích cực ở trường học, các cô giáo dạy cho trẻ về "Điểm mạnh Tử tế". Khi giáo viên vừa nói đến chữ "Tử tế" thì một bạn học sinh đã giơ tay lên và nói rằng: Cô ơi, mẹ con bảo là phải biết chia sẻ đấy ạ. Như thế là em bé tử tế!

Qua hai câu chuyện trên, chúng ta có thể khẳng định, gia đình có thể ảnh hưởng tích cực hoặc tiêu cực đến trẻ, môi trường văn hóa ứng xử chính là người thầy thứ ba của trẻ. Đó cũng là lý do mà phụ huynh cần phải nhận thức sâu sắc điều này, cần phải có thái độ, lời nói, hành vi ứng xử chuẩn mực, phù hợp nếu muốn giáo dục con trở thành người tốt.

Thời gian qua, có nhiều vụ việc như phụ huynh xông vào lớp học, sử dụng bạo lực đối với bạn học của con. Luận bàn về những sự việc trên, thầy Nguyễn Minh Thành chia sẻ: "Chúng ta phải hiểu rằng, đối với giáo dục trẻ em thì không thể dùng bạo lực để giải quyết bạo lực. Đáng tiếc là hành vi bạo lực của những người lớn này đã vô tình truyền đi cho đứa trẻ thông điệp rằng bạo lực là đúng đắn".

Có rất nhiều cha mẹ biện bạch rằng "Cần phải dạy trẻ biết cách sử dụng bạo lực đúng lúc". Tuy nhiên, cần phân biệt cho rõ giữa tự vệ và bạo lực, ranh giới này rất mong manh. Đối với trẻ em ở độ tuổi nhỏ, việc sử dụng bạo lực để giải quyết vấn đề sẽ tạo ra thói quen cho con. Lần sau khi gặp vấn đề nhỏ hơn, liệu rằng trẻ có dừng lại để mà suy xét việc mình sử dụng bạo lực?

Phụ huynh cần phải cẩn trọng, vì đứa trẻ luôn đang quan sát cha mẹ, ông bà, người lớn và sẵn sàng bắt chước cách mà ta ứng xử.

Phương pháp quyết định kết quả giáo dục

Cha mẹ đều mong sẽ nuôi dưỡng nên những đứa trẻ thành công và hạnh phúc. Tuy nhiên, vấn đề lại nằm ở việc "Liệu cách mà chúng ta vẫn quen làm có thực sự tạo nên được những em bé như vậy không?". Có ba sai lầm chủ yếu của cha mẹ trong việc giáo dục đạo đức cho trẻ:

Thứ nhất, cha mẹ bắt ép trẻ học tập một cách cực đoan

Mặc dù mục đích ban đầu là giúp con trở thành người tử tế, dạy con những đức tính tốt đẹp. Nhưng việc chúng ta ép buộc, đe doạ trẻ có làm cho chúng "thực sự học" hay không? Hay chỉ là đối phó cho có? Và liệu như vậy có giúp trẻ trở nên tử tế hơn, tốt lên hơn như chúng ta muốn hay không?

Trong lý thuyết về các phong cách làm cha mẹ của nhà tâm lý học Diana Baumrind thì những bậc cha mẹ này có vẻ như đang thiên về kiểu độc đoán.

Thứ hai, một số phụ huynh lại "bỏ bê" trẻ, mặc kệ cho trẻ làm những gì mình muốn

Những bậc cha mẹ này khoác lên mình một "cái áo rất thời thượng", không kỳ vọng vào trẻ, để trẻ tự nhiên như cây cỏ. Họ cho rằng mình đang không ép buộc trẻ. Nhưng hãy nghĩ lại xem, có thực là như vậy? Việc chúng ta muốn trẻ phát triển tự nhiên, muốn trẻ trở thành em bé Tự do hay Hạnh phúc, bản thân nó chính đã là một kỳ vọng quá sức lớn lao rồi.

Nếu chúng ta cứ để trẻ tự vùng vẫy mà không hề trợ giúp, thì lúc ấy sẽ tạo cho các em một tâm thế bất lực, chán nản và có thể sẽ làm cho trẻ cảm thấy mình không thể làm được. Diana Baumrind gọi đây là "Cha mẹ thờ ơ" và trong nhiều trường hợp, nó gây hại cho trẻ em.

Thứ ba, một số cha mẹ rất tiêu cực trong việc ứng xử với hành vi của con trẻ

Họ vô tình đẩy mối quan hệ giữa cha mẹ và con cái trở thành "đối đầu", cho phép mình là một "lực lượng tối cao" có quyền trừng phạt trẻ bất kì lúc nào mà họ muốn.

Đến ngày nay, vẫn rất nhiều người nghĩ rằng "Yêu cho roi cho vọt, ghét cho ngọt cho bùi" là chính xác trong giáo dục trẻ em, và cái cớ là họ viện dẫn "Ngày xưa cha mẹ mình đánh mình có sao đâu. Mình vẫn lớn lên khỏe mạnh mà".

Chúng ta không hề biết rằng việc trừng phạt trẻ em bằng những hình thức bạo hành thể chất, tinh thần sẽ mang đến những tổn thương lâu dài lên trẻ như suy giảm lòng tự tôn; gia tăng các hành vi có vấn đề ở trẻ; gia tăng áp lực, lo sợ và thậm chí là triệu chứng trầm cảm ở trẻ nhỏ; phá vỡ mối quan hệ giữa cha mẹ và con cái; làm giảm sụt thành tích học tập của trẻ.

Nguy hiểm hơn, các em sẽ lớn lên nhưng có khi không nhận ra chính những thương tổn của bản thân mình, hoặc phủ nhận nó. Điều đó đã ngăn cản các cá nhân đến với những sự trợ giúp cần thiết khi có vấn đề về sức khỏe tâm thần khi trưởng thành.

Với kỷ luật tích cực, điều đầu tiên cần làm khi đối mặt với hành vi của trẻ em, đó là "hiểu được nguyên nhân của hành vi ấy" rồi sau đó là "trợ giúp các em xử lý một cách có hiệu quả các vấn đề bên trong/bên ngoài của hành vi" chứ không phải trừng phạt trẻ.

Mỗi phụ huynh, mỗi thành viên trong gia đình hãy dùng chính mình để trải nghiệm và thực hành những điều mà chúng ta muốn giáo dục con trẻ. Làm sao chúng ta có thể "dạy con trở thành người tử tế" trong khi chính bản thân mình không cùng con thực hành những điều ấy hàng ngày?

Giáo dục nhân cách không chỉ đơn giản là kiến thức về điểm mạnh nhân cách ấy, mà còn là việc mang nó ra ngoài đời sống để thực hành, để làm cho cuộc đời thêm phần tươi đẹp.

Muốn vậy, phụ huynh cần kết hợp giữa lượng kiến thức truyền đạt và hướng dẫn trẻ cách áp dụng trong cuộc sống; cần thực hành với trẻ, làm gương cho con những hành vi mà chúng ta mong muốn; tạo ra những giáo dục, bài học phù hợp với lứa tuổi của trẻ kèm theo hướng dẫn thực hành chi tiết để trẻ có thể làm một cách độc lập theo cách của con.

Đơn giản, khi cha mẹ muốn con hiểu rằng, con cần phải có tình yêu thương, sự đồng cảm, sẻ chia, giúp đỡ những người xung quanh. Ngoài việc chia sẻ với con thế nào là tình thương, đồng cảm, là giúp đỡ thì cha mẹ hãy thực hiện hành động ấy. Cha mẹ có thể giúp đỡ người hàng xóm khi họ gặp khó khăn, các thành viên trong gia đình luôn chia sẻ hỗ trợ công việc với nhau,... đó là những bài học thực tế giáo dục đạo đức, nhân cách cho trẻ. Ngoài ra, cha mẹ hãy để trẻ tham gia vào việc "tự giáo dục" chính mình. Cha mẹ tránh thúc ép, bắt buộc, áp đặt trẻ phải làm theo ý mình.

Muốn đạt được hiệu quả tốt nhất về giáo dục tích cực thì cả Nhà trường và Gia đình cần phải phối hợp với nhau để cùng áp dụng những nguyên tắc ấy trong việc giáo dục và tương tác với trẻ. Nhà trường nên để cho phụ huynh biết trên trường mình giáo dục học sinh như thế nào để cha mẹ phối hợp và áp dụng trong gia đình, hoặc hỗ trợ thầy cô giáo khi cần. Ngược lại, các bậc cha mẹ cũng nên làm gương cho con em của mình những hành vi phù hợp để trẻ có thể phát triển một cách tốt nhất cả ở trong môi trường gia đình, học đường và bên ngoài xã hội.

------------------

Nguyễn Minh Thành

Nghiên cứu sinh Tiến sĩ Tâm lý học (Bỉ)

Thạc sĩ Khoa học (MS) Tâm lý học Phát triển và Giáo dục (Trung Quốc)

Chuyên gia Tâm lý học Gia đình và Trẻ em