Cha mẹ có đang áp đặt những kỳ vọng quá mức lên con?

"Thật ra mẹ làm là vì bản thân, vì ước mong của mẹ, không phải vì con...". Đó có thể là lời mà một đứa trẻ 14 tuổi nói với mẹ mình khi đối mặt với những lời trách móc: “Tại sao mẹ làm tất cả mọi thứ tốt cho con, mà con không bao giờ ghi nhận?”

Cách đây vài ngày, tôi có dịp trò chuyện với một số phụ huynh và đồng nghiệp - những chuyên gia tâm lý, nhà giáo dục. Chủ đề xoay quanh một câu hỏi lớn: Như thế nào mới là một sự chuẩn bị tốt cho tương lai của con cái?

Khoảng 10 năm trở lại đây, đặc biệt là giai đoạn 2014 - 2017, phong trào nuôi dạy “thuận tự nhiên” được truyền thông đẩy mạnh, kéo theo nhiều quan điểm cực đoan. Một số người tin rằng trẻ em nên được phát triển hoàn toàn tự do, không cần trường lớp, không cần các chương trình giáo dục có chủ đích. Một số khác lại khuyến khích việc để trẻ làm bất cứ điều gì chúng thích mà không đặt ra nguyên tắc hay khuôn khổ.

Nhưng rồi, có những đứa trẻ lớn lên mà không thể hòa nhập với xã hội vì, các em thiếu các kỹ năng, kiến thức quan trọng mà trường học có thể cung cấp, hoặc không thích nghi được với các quy tắc xã hội. Không có cảm giác thuộc về một cộng đồng nào cả.

Những tích tụ này có thể khiến trẻ tự vấn: “Liệu mình có bất tài?”, “Mình có phải là kẻ dị biệt?” hoặc tệ hơn, “Mình đáng bị đối xử như thế này”.

Ở một thái cực khác, sáng nay tôi vô tình xem một đoạn phim ngắn về một đứa trẻ được đưa đến gặp chuyên gia tâm lý. Khi được hỏi: “Cháu đã từng nghĩ đến chuyện tự tử hay chưa?”, "Cháu đã từng tự cắt tay chưa?" và “Cháu có cảm thấy muốn khóc mỗi ngày không?”, đứa trẻ chỉ lặng lẽ đáp: “Có”, “Đã từng”, “Hàng ngày”.

Sau khi nhận được kết luận từ chuyên gia về việc nghi ngờ trẻ đang trải qua trầm cảm và lo âu thì cả người cha và mẹ (đã li hôn) đều rất ngạc nhiên. Người mẹ rưng rưng nhìn nhà tâm lý và nói “Tại sao lại thế được, nó vốn là đứa trẻ vô tư, hay cười nói cơ mà”. Sau đó, chị ra về, nhìn vô định về phía bàn học của người con gái. Những kỳ vọng của mẹ, những lịch trình dày đặc hàng ngày, từ học ở trường, luyện đàn, học thêm, đọc sách được dán khắp nơi. Người mẹ rơi nước mắt, và hành động, bằng cách gỡ xuống rồi xé đi tất cả những thứ mà chị từng nghĩ là “sẽ tốt cho con” để “con không đi vào con đường mà cha mẹ đã đi”.

Tất nhiên, mình chưa bao giờ dám chê trách việc cha mẹ muốn tốt cho con. Thậm chí, mình vẫn luôn giữ một niềm tin: rằng hầu hết (nếu không muốn nói là tất cả) các cha mẹ đều muốn một tương lai tốt đẹp cho con cái của mình. Họ luôn luôn muốn vậy, chỉ là đôi khi/ hoặc nhiều khi, hành động của họ có thể không giúp để đạt được mục đích ấy.

Thế nên, trước khi quyết định bất kỳ một điều gì đó cho con - nhất là đối với trẻ nhỏ, khi mà sự phụ thuộc của con vào cha mẹ còn quá lớn và chúng ta có quyền uy trên cuộc đời, tương lai của con (và tất nhiên sẽ là cả của chúng ta sau này) thì người lớn vẫn hãy nên nhớ những điều này.

Kỳ vọng không xấu, cái quyết định là cách mà chúng ta đặt ra kỳ vọng

Cha mẹ nên đưa ra kỳ vọng (Expectations) một cách cụ thể, chi tiết, và có thể thực hiện được. Đừng nói những điều chung chung như “Cha mẹ chỉ muốn con vui vẻ” hoặc “Cha mẹ muốn con chăm chỉ hơn” hay “Chỉ cần con hạnh phúc”. Vấn đề là trẻ nhỏ sẽ rất khó để diễn giải những khái niệm phức tạp, chung chung của người lớn ra thành những hành động mà con cần phải làm. Thay vì thế, cha mẹ hãy đi thẳng vào điều mình muốn con thể hiện, đạt được. Ví dụ: “Bố muốn con hoàn thành xong bài tập về nhà môn Toán trong ngày hôm nay, trước 10h tối”. Hãy nhớ, trẻ càng nhỏ, chúng ta càng cần chi tiết và cụ thể.

Kỳ vọng nên đi kèm là sự hỗ trợ

Giáo sư tâm lý nổi tiếng Diana Baumrind đưa ra khái niệm về “Phong cách nuôi dạy con cái”, trong đó có đề cập tới việc “Làm cha mẹ dân chủ - Authoritative Parents” trong đó, người cha mẹ vẫn đặt ra những kỳ vọng, quy tắc cho trẻ, nhưng họ cũng hỗ trợ con một cách hiệu quả để các em có thể đạt được những kỳ vọng đó.

Trái ngược với đó là những “Cha mẹ độc đoán - Authoritarian Parents”, chỉ thích đưa ra yêu cầu nhưng lại bỏ mặc trẻ tự mình thực hiện, và chỉ quan tâm tới kết quả. Vì thế, khi đặt kỳ vọng, hãy đồng thời đưa ra tín hiệu với con rằng “Cha mẹ sẽ ở đây, nếu con cần trợ giúp gì cha mẹ sẵn sàng thảo luận”.

Kỳ vọng cần phù hợp với hiện thực đời sống

Cha mẹ cần nhớ rằng, đứa trẻ của chúng ta rồi sẽ lớn lên và gia nhập vào cộng đồng. Do đó, dù ủng hộ việc tôn trọng sự phát triển tuần tự của trẻ, tôn trọng sự độc lập như một cá thể đã vẹn toàn và có sự tự định hướng (Being).

Tuy nhiên, việc nuôi dạy con cái, hay rộng hơn là làm cha mẹ vẫn cần phải bao gồm cả việc chuẩn bị cho trẻ những kiến thức, kỹ năng và lối tư duy mà được đánh giá cao hoặc ít nhất là đủ để hoà nhập với cấu trúc xã hội, cộng đồng, và thị trường lao động - nơi mà trẻ sẽ lớn lên và tham gia vào (Belonging & Becoming).

Một đứa trẻ lớn lên thiếu vắng tất cả những thứ mà cộng đồng cần, hoặc (và) không thể thấy mình thuộc về, có thể gia nhập cộng đồng… thì có thể sẽ rất khó khăn để con có thể “sống một đời hạnh phúc” như cách mà chúng ta kỳ vọng ban đầu.

Kỳ vọng cần phù hợp với hoàn cảnh gia đình

Có rất nhiều cha mẹ cứ “cố một chút” để đưa con vào những trường học hoặc môi trường đắt đỏ, “danh giá” nhưng lại chưa phù hợp với kinh tế của gia đình. Việc “cố” mỗi ngày như vậy, nếu trở nên dai dẳng và vượt quá tầm tay của gia đình thì rất có thể sẽ quay trở lại trở thành gánh nặng cho cha mẹ và cả gia đình. Và điều này thì chưa chắc đã là sự lựa chọn tốt như chúng ta nghĩ.

Vì vậy, những kỳ vọng đặt ra cần phải được cân đo đong đếm với hoàn cảnh, đặc điểm gia đình về kinh tế, vốn giáo dục, giá trị gia đình, định hướng về hình ảnh đứa trẻ trong tương lai,...

Kỳ vọng cần phải phù hợp với trẻ

Đây là điều cốt lõi và cũng chính là nơi thường xảy ra sai lầm. Một diễn ngôn phổ biến là “con tôi mà, làm sao tôi không hiểu nó muốn gì, thích gì và cần gì”. Tuy nhiên, trong nhiều trường hợp, chúng ta kỳ vọng mà không hề hiểu hoặc thậm chí là gạt đứa trẻ sang một bên. Những kỳ vọng như vậy có thể làm đứa trẻ choáng ngợp, lo lắng vì thiếu kiến thức, kỹ năng cần thiếu, hoặc tức giận vì đi ngược lại với những điều trẻ mong muốn - và chính lúc này, kỳ vọng trở thành “thất vọng”.

Do đó, cha mẹ nên đi một cách bình tĩnh, chậm rãi, xem xét lại các đặc điểm phát triển của trẻ hiện tại về kiến thức, kỹ năng, rồi dò qua sở thích, ước mơ, và mong muốn của trẻ... rồi hãy đưa ra các Kỳ vọng. Chỗ này, nhà tâm lý học lỗi lạc Vygotsky có đặt ra một khái niệm rất hay, gọi là “Vùng phát triển gần - Zone of Proximal Development”, tức là đưa ra kỳ vọng gần tầm với năng lực hiện tại mà trẻ có, nhưng cũng đủ độ khó để kích thích trẻ và đi kèm với đó là sự hỗ trợ của người hiểu biết hơn (More Knowledgable Other).

Nhận ra và chấp nhận rằng chúng ta không hoàn toàn là vì trẻ, mà còn có cả vì mình

Đây là một điều có thể gây tranh cãi; nhưng người lớn chúng ta cần chấp nhận điều này và lột bớt đi những “lớp nguỵ trang” bằng ngôn từ để trở nên thành thật với bản thân mình và con cái. Chữ “vì mình” mà thầy Thành dùng ở đây không có nghĩa là “tôi làm thế là vì tôi muốn con tôi lớn lên thành công rồi nó quay lại nuôi tôi”, như vậy là hiểu sai ý. Chữ “vì mình” ở đây, có nghĩa là chúng ta phải nhận ra và dũng cảm thừa nhận, chấp nhận rằng những kỳ vọng mà mình đặt ra cho trẻ trong đó có ý muốn của chính bản thân người lớn, cha mẹ.

Chúng ta muốn trẻ học trường A là bởi vì bản thân chúng ta thấy phương pháp giáo dục đó tốt, triết lý gd đó phù hợp với niềm tin của chính chúng ta - chứ không hoàn toàn là vì đứa trẻ đã có thể chủ động tới quan sát, trải nghiệm, và nói rằng “con muốn học ở đây vì nó sẽ tốt cho con” - không hoàn toàn là như vậy.

Sự tham gia vào giáo dục của phụ huynh (Parental Educational Involvement) là hàm chứa trong đó ý định chủ quan của cha mẹ, bên cạnh những soi xét về đứa trẻ. Chúng ta muốn con “sống một đời bình yên” là bởi vì trong đó có dự phần của điều mà chúng ta tin là sẽ tốt, dựa trên ý chỉ chủ quan của cha mẹ. Những điều này không hoàn toàn xấu, xin nhấn mạnh lại như vậy.

Tuy nhiên, đừng che lấp nó, hãy nhận ra và dũng cảm thừa nhận. Xa hơn nữa thì hãy tạo cơ hội để thảo luận với đứa trẻ về những kỳ vọng; tạo ra một không gian trong đó khuyến khích cả cha mẹ và con cái chia sẻ kỳ vọng, quan điểm của bản thân và cuối cùng dựa trên chính thảo luận để đưa ra các kỳ vọng phù hợp cho cả đôi bên.

Chuẩn bị tinh thần (và cả các phương án hành động)

Nếu một ngày nào đó mặc dù chúng ta đã làm mọi cách có thể nhưng đứa trẻ lớn lên và quay lại nói rằng “Giá như ngày ấy cha mẹ đừng làm như thế thì sẽ tốt hơn” hoặc “Giá như ngày ấy cha mẹ làm thêm cái này thì giờ cuộc đời con sẽ tốt đẹp hơn”. Chúng ta không bao giờ có thể dự đoán trước được điều gì sẽ xảy ra, và điều đó sảy ra cũng là do trùng trùng điệp điệp các yếu tố trong quá trình lớn lên của trẻ dự phần vào - chứ không hoàn toàn là do cha mẹ. Tuy nhiên, mình phải trong một tâm thế có sự chuẩn bị, để lúc đó có điều để nói (hoặc quyết định không nói) và những cách để đối mặt và giải quyết tình huống khó khăn này.

Suy cho cùng thì: "Ai trong chúng ta cũng có những kỳ vọng dành cho người khác. Nhưng đôi khi, điều ta nghĩ là tốt cho họ, chưa chắc đã thực sự là điều họ cần."

----------------------

Nguyễn Minh Thành

Nghiên cứu sinh Tiến sĩ Tâm lý học (Bỉ)

Thạc sĩ Khoa học (MS) Tâm lý học Phát triển và Giáo dục

Chuyên gia Tâm lý học Gia đình và Trẻ em