6 giai đoạn trong hành trình làm cha mẹ

Nhà tâm lý học Ellen Galinsky (1981) đã phát triển một lý thuyết về nuôi dạy con cái bao gồm 6 giai đoạn có trật tự gắn liền với độ tuổi của trẻ và sự tương tác/ vai trò của cha mẹ trong các chu kỳ cụ thể đó.

Giai đoạn 1: Xây dựng hình ảnh - Người học

Giai đoạn này diễn ra trong chu trình đầu tiên, được đặt tên là "chuẩn bị làm cha mẹ", là khi chúng ta bắt đầu nghĩ về việc sẽ sinh con đẻ cái, mường tượng về hình mẫu cha mẹ mà chúng ta sẽ trở thành. "Tôi sẽ trở thành một người cha tuyệt vời, luôn vui vẻ và làm bạn cùng con" hoặc "Tôi muốn làm một người mẹ ấm áp, nhưng cũng cứng rắn khi cần". Ở giai đoạn này, những người cha mẹ tương lai không chỉ nghĩ về bản thân mình, họ còn xây dựng hình ảnh của gia đình mà mình muốn có (khi đã bao gồm những đứa con) và hình ảnh về đứa con mà mình mong muốn (ví dụ: Tôi sẽ nuôi dưỡng một em bé hạnh phúc, vui vẻ và tử tế với mọi người; hoặc con tôi sẽ là một em bé nề nếp và kỷ luật).

Trong nghiên cứu về Parental Burnout (Kiệt sức trong hành trình làm cha mẹ) các nhà nghiên cứu đã tìm ra một đặc điểm ở các cha mẹ đang kiệt sức mà dường như có mối liên quan với giai đoạn "xây dựng hình ảnh" này, đó là "Mâu thuẫn với hình ảnh cha mẹ mà mình từng hướng tới". Có nghĩa là những cha mẹ đang trải qua trạng thái kiệt sức - họ cảm thấy xấu hổ về bản thân mình bây giờ (dưới vai trò cha mẹ) so với hình ảnh mà mình đã từng xây dựng và nghĩ về ở giai đoạn chưa có em bé. Họ tự trách chính mình, xấu hổ về bản thân và cảm thấy mình không còn là một người cha mẹ đủ tốt với con cái nữa.

Giai đoạn 2: Nuôi dưỡng - Người bảo vệ (khi trẻ từ sơ sinh - khoảng 2 tuổi)

Trong giai đoạn này, sự non nớt của trẻ em đòi hỏi sự chăm sóc trực tiếp nhiều nhất từ cha mẹ. Sự gắn kết (Bonding) giữa trẻ và cha mẹ (có thể là cha mẹ ruột hoặc người trực tiếp nuôi dưỡng trẻ) được ưu tiên. Vai trò của cha mẹ lúc này là đáp ứng các nhu cầu cơ bản liên quan tới việc sinh triển của trẻ em về cả thể chất và tình cảm. Ở đây có thể thấy, hình ảnh người cha mẹ lúc này dường như thực sự trọn vẹn cho cụm từ "Người chăm sóc chính" (Primary Caregiver), họ (cần) trở nên nhạy cảm với các nhu cầu của trẻ và phản ứng một cách phù hợp để đáp ứng các nhu cầu ấy.

Giai đoạn 3: Trở nên quyền lực - Người chủ (khi trẻ khoảng 2 tới 5 tuổi)

Ở quãng thời gian này, trẻ bắt đầu chuyển dịch từ "đứa con của gia đình" sang "em bé xã hội", sự phát triển nở rộ ở trẻ cả về khả năng ngôn ngữ, tư duy, vòng tròn giao tiếp cũng được mở rộng. Trẻ ở trong giai đoạn này không còn xem "cha mẹ là thế giới duy nhất". Trẻ không còn xem cha mẹ là cả thế giới nữa. Trẻ xuất hiện các nhu cầu độc lập, ham hiểu biết và có năng lực để tìm hiểu thế giới bên ngoài một cách độc lập.

Trong lứa tuổi này, cha mẹ trở nên "có thẩm quyền" (Authority) đối với con cái của mình. Họ tạo ra các luật lệ trong nhà, chẳng hạn như: Xếp gọn đồ chơi vào chỗ cũ sau khi chơi, nói lời chào mỗi buổi sáng, ăn hết thức ăn trong bát... và đồng thời cũng hướng dẫn những hành vi (mà họ cho là phù hợp và hữu ích) cho trẻ. Cha mẹ trong giai đoạn này cũng ưu tiên nhiều hơn vào việc đào tạo cho trẻ em những kỹ năng sinh tồn cơ bản.

Giai đoạn 4: Diễn giải - Người hướng dẫn (khi trẻ từ 5 tới 12 tuổi)

Ở quãng thời gian này, cha mẹ chủ yếu tập trung vào việc giúp trẻ diễn giải về thế giới. Những cha mẹ này bắt đầu có thời gian ngồi suy ngẫm lại về việc làm cha mẹ của mình (thực tế là lúc này trẻ em bước vào độ tuổi tới trường chính thức - tiểu học). Họ thường băn khoăn về việc "Liệu mình đã dạy con sát với thực tế hay chưa?" bởi đơn giản rằng, đứa trẻ lúc này sẽ phải va chạm với một thế giới mới - nơi mà các kiến thức học thuật sẽ được giảng dạy, không còn là những năm "mải miết chơi đùa" nữa.

Cha mẹ trong giai đoạn này trải qua một quá trình: Nhìn nhận lại quá khứ - Đánh giá hiện tại - Chuẩn bị cho tương lai. Họ đánh giá việc làm cha mẹ của bản thân và sự phát triển của con. Thông qua việc kết hợp kinh nghiệm quá khứ và những gì thu được từ quá trình đánh giá/ phản tư này, cha mẹ sẽ thay đổi cách nuôi dạy con cái của mình để trở nên "thực tế" hơn.

Trong giai đoạn này, Galinsky nhấn mạnh, cha mẹ sẽ phải đối mặt và giải quyết các vấn đề sau:

• Thứ nhất: Đưa ra lựa chọn giữa "cuộc sống mong muốn" và "cuộc sống có thể cung cấp được". Điều này thường là tập trung về mặt vật chất, cha mẹ cần phải quyết định giữa việc chọn trả lời "Có/ Chấp nhận" hay "Không/ Từ chối" trước những đòi hỏi của con cái, ví dụ như: đồ chơi, quần áo...

  
  

• Thứ hai: Lắng nghe và đưa ra phương án giải thích phù hợp nhất cho trẻ về các hiện tượng/ vấn đề trong cuộc sống. Dĩ nhiên là trẻ em trong giai đoạn này sẽ có nhiều thắc mắc dành cho cha mẹ. Các em thu nhận nhiều thông tin, nhưng lại còn non nớt trong kiến thức và kinh nghiệm. Việc của cha mẹ là lắng nghe và quyết định xem cách giải thích nào là hợp lý nhất, ví dụ cha mẹ sẽ giải thích như thế nào khi trẻ em hỏi về các khái niệm như công bằng, kỷ luật, kết hôn cùng giới tính, hoặc quyền động vật,...

  
  

• Thứ ba: Quyết định xem họ muốn con mình sẽ có những hành vi gì? Hay chính là trả lời cho câu hỏi "Đâu sẽ là (những) hành vi phù hợp của con?".

  
  

• Thứ tư: Quyết định mức độ tham gia vào cuộc sống của trẻ em, ở nhà và xa nhà. Quyết định này không chỉ liên quan đến đứa trẻ mà còn liên quan đến việc cha mẹ cần bao nhiêu thời gian cho bản thân với tư cách cá nhân, cho công việc và cho nhau.

  
  

• Thứ năm: Quyết định khi nào thì cần tham gia và tham gia ở mức độ nào trong việc giúp đỡ con cái. Giai đoạn này, trẻ đã trở nên độc lập hơn, các kỹ năng, nhận thức của các em cũng tốt hơn rất nhiều. Tuy nhiên, có những vấn đề cha mẹ vẫn cần tham gia (Involvement) vào cùng để hỗ trợ, hướng dẫn hoặc thậm chí là làm cùng với trẻ. Tuy nhiên, cha mẹ cần xác định rõ ràng rằng Khi nào thì trẻ cần họ tham gia và Tham gia ở mức độ nào?

  
  

• Thứ sáu: Quyết định khi nào nên buông tay để khuyến khích trẻ làm mọi việc một cách độc lập. Giống như ý thứ năm, tới một thời điểm cha mẹ sẽ phải ra quyết định về việc để cho trẻ tự giải quyết một số vấn đề. Điều này cũng liên quan tới một khái niệm của Vygotsky, đó là "Bắc giàn giáo" (Scaffolding) - hàm ý tới sự trợ giúp của người hiểu biết hơn (More Knowledgeable Other - MKO) và buông tay dần dần để trẻ đạt được những bước tiến trong một vấn đề cụ thể.

  
  

• Thứ bảy: Quyết định mức độ tham gia với những người quan trọng khác, bao gồm cả trẻ em và người lớn, trong cuộc sống của chính con cái họ (giáo viên, bàn bè của con, nhân viên chăm sóc trẻ em, nhân viên xã hội, cha mẹ của bạn bè của trẻ,...).

  
  

Giai đoạn 5: Phụ thuộc lẫn nhau - Người khai vấn (khi trẻ ở tuổi vị thành niên)

Giai đoạn này kéo dài khi trẻ ở độ tuổi vị thành niên. Các vấn đề chiếm ưu thế trong giai đoạn cha mẹ có thẩm quyền lại trở nên nổi bật. Giai đoạn này bắt đầu khi cha mẹ nhận thức được những thay đổi thường có vẻ bất ngờ, đôi khi thậm chí gây sốc ở trẻ - thay đổi về quần áo, hành vi đối với người khác giới, ngôn ngữ, kiểu tóc, sự phát triển về thể chất,...

Vì những thay đổi thường diễn ra mạnh mẽ nên việc bước vào giai đoạn này thực tế có thể đột ngột thách thức những hình ảnh về con người của đứa trẻ. Galinsky nhấn mạnh rằng các bậc cha mẹ ngày nay gặp nhiều vấn đề mà họ cảm thấy thiếu kinh nghiệm trong việc giải quyết. Những nguy cơ ngày nay lớn hơn, nhưng quyền lực của cha mẹ đang giảm dần. Với suy nghĩ này, có hai khía cạnh quan trọng mà cha mẹ phải tập trung vào khi họ xác định lại mối quan hệ quyền hạn: thứ nhất là giao tiếp hiệu quả với con cái; và thứ hai là đặt ra các giới hạn, hướng dẫn rõ ràng cho con.

Để giải quyết những vấn đề này một cách hiệu quả, cha mẹ phải hiểu về chính mình - những tiêu chuẩn và kỳ vọng của bản thân; và phải nhận biết con mình cần bao nhiêu sự hướng dẫn. Trong giai đoạn phụ thuộc lẫn nhau, cha mẹ cũng phải chấp nhận rằng nhiệm vụ chính của trẻ là phát triển một bản sắc riêng. Tách ra khỏi cha mẹ là một quá trình dần dần. Qua giai đoạn này, mối quan hệ cha mẹ - con được xác định lại. Mối quan hệ mới liên quan đến việc dao động qua lại giữa khoảng cách và sự gần gũi, sự tách biệt và sự kết nối. Nhiệm vụ chính của giai đoạn này là xác định lại mối quan hệ cha mẹ - con.

Dưới đây là một số nhiệm vụ phụ liên quan dành cho cha mẹ trong giai đoạn phụ thuộc lẫn nhau:

• Xem xét lại các kỳ vọng của bản thân về hình ảnh đứa con mà mình muốn có. Trả lời các câu hỏi "Các đặc điểm của con tôi là gì?" và "Tôi muốn con tôi sẽ trở thành một người như thế nào?". Đồng thời, loại trừ đi những kỳ vọng không khả thi.

• Tìm hiểu về các giai đoạn của tuổi thiếu niên như một công cụ để tăng cường hiểu biết về con cái của họ.

• Duy trì các hình thức giao tiếp cũ với con và phát triển những cách thức giao tiếp mới nhằm tạo điều kiện cho việc cha mẹ và con cái chia sẻ các câu chuyện cùng nhau.

• Đáp lại những gì thanh thiếu niên nói và làm cũng như những gì họ không nói và làm bằng cách đặt ra các giới hạn và đưa ra hướng dẫn.

• Làm rõ các tiêu chuẩn và kỳ vọng của bản thân mình với con để giải quyết các câu hỏi quan trọng như:

+ Ai ra quyết định về cái gì?

+ Các quyết định sẽ được thực thi như thế nào?

+ Tương lai của thanh thiếu niên sẽ ra sao - học xong trung học, vào đại học, đi làm?

+ Con được phép đi đâu? Với ai? Bằng phương thức vận chuyển nào?

+ Còn hút thuốc, uống rượu,... và tình dục thì sao?

+ Vấn đề tiền bạc sẽ được xử lý và giải quyết như thế nào?

• Thay đổi khi thiếu niên thay đổi và tránh những trận chiến ý chí.

• Chấp nhận danh tính của trẻ vị thành niên, bao gồm vai trò giới, và đối phó với việc phải lựa chọn giữa việc nên gần gũi với con hay để cho chúng độc lập.

• Đánh giá vai trò của bản thân với tư cách là cha mẹ và ứng phó với những đánh giá mà con cái đang phản ứng với mình.

• Tạo mối quan hệ mới với một đứa trẻ gần như đã trưởng thành. Cha mẹ chắc chắn sẽ thay đổi khi họ thực hiện những nhiệm vụ này và chuyển qua Giai đoạn phụ thuộc lẫn nhau với con ở tuổi thiếu niên.

  
  

Giai đoạn 6: Khởi hành - Người quan sát (khi trẻ tới cuối tuổi vị thành niên)

Thời điểm đứa trẻ rời khỏi nhà được đặc trưng bởi những đánh giá. Cha mẹ đánh giá xem họ đã đạt được mối quan hệ cha mẹ/con cái mà họ mong muốn có với con mình hay chưa cũng như đánh giá thành công và thất bại chung của họ. Họ hình thành những hình ảnh về những gì tương lai sẽ mang lại - con họ có thể đi bao xa và họ sẽ ở bên nhau thường xuyên như thế nào. Thường thì giai đoạn khởi hành kéo dài trong một khoảng thời gian dài.

Trong giai đoạn khởi hành, cha mẹ tìm kiếm những cách mới để nói rằng họ vẫn là một gia đình bằng cách tạo ra các nghi thức, thói quen và truyền thống mới. Cha mẹ có nhiệm vụ nới lỏng sự kiểm soát của mình hơn nữa. Nó liên quan đến một loạt nhiệm vụ phức tạp: quan tâm, sẵn sàng giúp đỡ mà không cần kiểm soát, chấp nhận danh tính riêng biệt của đứa trẻ đã lớn. Khi chấp nhận bản sắc riêng biệt này, cha mẹ học được rằng chấp nhận sự riêng biệt có nghĩa là bắt đầu một kết nối mới.

Mặc dù rất có sức "quyến rũ" về mặt truyền thông đại chúng, các giai đoạn của Ellen Galinsky ít được ủng hộ bởi nghiên cứu thực nghiệm (và cũng ít có nghiên cứu thực nghiệm để xác nhận lại các giai đoạn này). Hơn nữa, các giai đoạn này khi đặt vào một số bối cảnh văn hoá - xã hội khác biệt sẽ cho thấy chúng không đi theo một tuần tự duy nhất, hoặc không đảm bảo diễn ra đầy đủ cả 6 giai đoạn này (ví dụ trong một số cộng đồng/ gia đình, sẽ không hoàn toàn có giai đoạn 6). Việc phân chia độ tuổi của trẻ em theo từng giai đoạn cũng chỉ mang tính ước lượng.

Nguồn tham khảo

• Bài viết gốc: Excerpted and adapted with permission from Ellen Galinsky, The Six Stages of Parenthood. Reading, MA: Perseus Books, 1987. As printed in R. Newman, Building Relationships with Parents and Families in School-Age Programs. New Albany, OH: School-Age NOTES, 2008. Pages 56 - 59.

• Dịch và tổng hợp: Family & Child Psychology with Nguyen Minh Thanh

------------------

Nguyễn Minh Thành

Nghiên cứu sinh Tiến sĩ Tâm lý học (Bỉ)

Thạc sĩ Khoa học (MS) Tâm lý học Phát triển và Giáo dục (Trung Quốc)

Chuyên gia Tâm lý học Gia đình và Trẻ em