Trẻ nhỏ hỏi rất nhiều, rồi dần ngừng lại khi lớn lên: Vì bản thân mất hứng thú hay do môi trường giáo dục?

Trẻ nhỏ khởi đầu hành trình khám phá bằng vô số câu hỏi “Tại sao?”, “Cái này là gì?”, “Nếu như vậy thì sao?”… Một nghiên cứu cho thấy trẻ từ 2 đến 5 tuổi có thể hỏi tới 40.000 câu hỏi. Ở giai đoạn mẫu giáo, mỗi ngày trẻ hỏi cha mẹ khoảng 100 câu hỏi. Những câu hỏi này dần chuyển từ việc tìm kiếm thông tin đơn thuần sang những câu hỏi cần lời giải thích - dấu hiệu cho thấy não bộ trẻ đang phát triển nhanh chóng và đang không ngừng kết nối, phân loại và tìm hiểu thế giới xung quanh.

Tuy nhiên, khi bước vào môi trường học đường, số lượng câu hỏi của trẻ bắt đầu giảm mạnh. Đến bậc tiểu học, đặc biệt là từ cấp hai, hầu như trẻ đã ngừng đặt câu hỏi. Cùng lúc đó, động lực học tập và sự tham gia tích cực cũng giảm rõ rệt. Một số nhà giáo dục đặt câu hỏi: Phải chăng trẻ ngừng hỏi vì mất hứng thú? Hay chính hệ thống giáo dục - vốn chú trọng vào câu trả lời đúng hơn là câu hỏi hay - đã khiến trẻ dần đánh mất thói quen này?

Các câu hỏi của trẻ đến từ đâu?

Theo Paul Harris - nhà tâm lý học trẻ em của Đại học Harvard - nghiên cứu cho thấy một đứa trẻ có thể hỏi khoảng 40.000 câu hỏi trong khoảng từ 2 đến 5 tuổi. Trong giai đoạn này, câu hỏi của trẻ cũng dần thay đổi: từ những câu hỏi đơn giản về tên gọi đồ vật, đến những câu hỏi đầu tiên yêu cầu lời giải thích vào khoảng 30 tháng tuổi. Đến 4 tuổi, phần lớn câu hỏi của trẻ là nhằm tìm kiếm sự giải thích, chứ không chỉ đơn thuần là thông tin.

Cùng lúc đó, não bộ trẻ phát triển cực kỳ nhanh chóng. Tại Đại học Washington, công nghệ quét não tiên tiến đã cho thấy những kết nối thần kinh hình thành trong não trẻ nhỏ. Các hình ảnh quét này tiết lộ một sự “bùng nổ” kết nối (synapses) - lên đến khoảng một triệu tỷ kết nối - nhiều gấp ba lần số kết nối trong não người trưởng thành. Não bộ trẻ luôn ở trong trạng thái kết nối các kích thích và suy nghĩ lại với nhau. Và khi trẻ đang thực hiện những kết nối tinh thần này, việc đặt câu hỏi chính là cách chúng tìm kiếm thêm thông tin và sự rõ ràng.

Tuy nhiên, việc đặt câu hỏi không hề đơn giản với một đứa trẻ. Harris mô tả đây là một chuỗi thao tác tinh thần phức tạp. Nó bắt đầu từ sự nhận biết rằng mình chưa biết. Việc hỏi cũng thể hiện rằng trẻ hiểu có thể có nhiều câu trả lời khác nhau: “Khi hỏi hôm nay ăn gì, trẻ có thể tưởng tượng là sẽ ăn súp hoặc mì ống”, Harris viết trong cuốn Testing What You’re Told. Nếu không thể hình dung được rằng có nhiều khả năng khác nhau trong thế giới, thì tại sao phải hỏi? Cuối cùng, việc hỏi còn thể hiện rằng trẻ đã tìm được cách hiệu quả nhất để lấp đầy khoảng trống kiến thức - bằng cách hỏi người mà chúng tin là có thể biết.

Khi bước ra thế giới, trẻ thường xuyên bắt gặp những điều mà chúng chưa thể phân loại hoặc gắn nhãn. Theo bác sĩ thần kinh nhi khoa Stewart Mostofsky, trẻ vẫn chưa phát triển đủ các “mô hình tinh thần” để sắp xếp mọi thứ, nên việc chúng đặt câu hỏi cũng chính là một nỗ lực để nhờ người lớn giúp mình phân loại, gắn nhãn và sắp xếp những gì chúng trải nghiệm vào đúng “ngăn tủ” trong não.

Từ 4 đến 5 tuổi là giai đoạn lý tưởng để trẻ đặt câu hỏi. Trẻ đã có đủ kỹ năng ngôn ngữ để hỏi, não bộ vẫn đang ở trạng thái mở rộng và kết nối mạnh mẽ, và trẻ quan sát thế giới mà không có sẵn định kiến hay giả định. Trẻ là những nhà thám hiểm hoàn hảo. Nhà vật lý học Neil DeGrasse Tyson từng nói rằng trẻ nhỏ giống như các nhà khoa học - chúng lật đá lên, nghiền nát mọi thứ để xem bên trong; còn Harris thì cho rằng trẻ cũng giống như các nhà nhân học - chúng không chỉ làm thí nghiệm mà còn đặt câu hỏi với những người xung quanh.

Có người nghĩ rằng trẻ hỏi nhiều vì không quan tâm đến câu trả lời - rằng dù bạn trả lời gì, chúng cũng sẽ lại hỏi “Tại sao?”. Nhưng thực tế, trẻ rất quan tâm đến câu trả lời. Một nghiên cứu từ Đại học Michigan cho thấy, khi trẻ mẫu giáo hỏi “tại sao”, chúng không phải đang làm phiền người lớn hay chỉ kéo dài cuộc trò chuyện - “mà chúng đang cố gắng hiểu tận gốc vấn đề". Khi được nhận câu trả lời thực sự, trẻ thường hài lòng hoặc đặt câu hỏi tiếp theo. Ngược lại, nếu không được trả lời tử tế, trẻ thường không hài lòng và lặp lại câu hỏi ban đầu.

Chuyên gia Hal Gregersen chỉ ra rằng nếu bạn quan sát kỹ lúc trẻ hỏi người lớn, “lý do chúng hỏi ‘tại sao’ lặp đi lặp lại nhiều lần thường là vì người lớn không thực sự hiểu hoặc không lắng nghe câu hỏi của chúng. Khi hỏi đi hỏi lại, chúng đang nói rằng: ‘Người lớn chưa thực sự hiểu điều con muốn biết.’”

Khi trẻ vào mẫu giáo - một môi trường phong phú với sự kích thích, có bạn bè tò mò như mình, và có giáo viên - người lớn luôn sẵn sàng trả lời - có vẻ là điều kiện lý tưởng để trẻ đặt câu hỏi. Nhưng thật bất ngờ, trẻ bắt đầu hỏi ít đi, theo Harris và các nghiên cứu được tiến hành ở nhiều nền văn hóa khác nhau. Harris cho rằng có yếu tố “thoải mái” ở đây - ở nhà, trẻ cảm thấy an toàn để chia sẻ câu hỏi với cha mẹ, còn ở trường thì không bằng.

Dù vậy, trẻ mẫu giáo vẫn hỏi nhiều hơn trẻ lớn tuổi. Điều này có thể vì môi trường mẫu giáo ít bị gò bó hơn, cho phép trẻ chơi tự do và khám phá - điều quan trọng để duy trì khả năng đặt câu hỏi và học hỏi của trẻ. Nhưng khi vào tiểu học, tần suất đặt câu hỏi của trẻ “lao dốc”, theo dữ liệu từ Báo cáo quốc gia Hoa Kỳ năm 2009. Cùng với việc không còn đặt câu hỏi, trẻ cũng giảm dần mức độ hứng thú với trường học. Trong một nghiên cứu của Gallup, mức độ gắn kết của học sinh giảm mạnh từ tiểu học đến trung học.

Điều gì xảy ra với việc đặt câu hỏi khi trẻ 5 tuổi?

Có nhiều yếu tố ảnh hưởng đến mức độ tò mò và khả năng đặt câu hỏi của trẻ khi lớn lên. Ví dụ, vào khoảng 5 tuổi, não bộ bắt đầu “tỉa bớt” các kết nối thần kinh, quá trình này gọi là synaptic pruning - có thể khiến trẻ đặt ít câu hỏi hơn và ít thắc mắc hơn về thế giới xung quanh. Cùng lúc đó, khi trẻ đã hình thành nhiều mô hình tinh thần hơn - với sự phân loại và gắn nhãn - thì cũng ít cần hỏi “đây là gì” hoặc “cái kia là sao”.

Tuy nhiên, nhiều chuyên gia giáo dục cho rằng hệ thống giáo dục hiện tại không khuyến khích, không dạy, thậm chí đôi khi còn không chấp nhận việc đặt câu hỏi. Tony Wagner của Harvard nói: “Bằng cách nào đó, chúng ta đã định nghĩa mục tiêu của trường học là để bạn có nhiều câu trả lời đúng hơn người bên cạnh. Và chúng ta phạt câu trả lời sai. Chúng ta làm việc đó với tốc độ - nhất là trong môi trường ôn luyện thi hiện nay - mà không có thời gian cho các câu hỏi ngoài lề.”

Nhiều giáo viên cũng cảm thấy bất lực trước điều này. Một giáo viên trung học ở California than thở: “Tôi phải dạy quá nhiều chuẩn kiến thức theo quy định, đến mức không còn thời gian để làm điều mà tôi thấy quý giá nhất - đó là cho học sinh được tự hỏi về thế giới.”

Hiệu trưởng Dominic Randolph của Trường Riverdale ở New York ví nhiều trường học hiện nay như các công ty chạy theo sản phẩm - bị áp lực nâng điểm số, họ cố áp dụng hiệu quả kiểu doanh nghiệp vào một quy trình truyền đạt thông tin càng nhiều càng tốt trong khoảng thời gian nhất định - và điều này không còn chỗ cho sự tò mò tự nhiên của trẻ.

Nguồn tham khảo

• Nguồn bài viết: A more beautiful question

• Dịch và tổng hợp: Family & Child Psychology with Nguyen Minh Thanh

------------------

Nguyễn Minh Thành

Nghiên cứu sinh Tiến sĩ Tâm lý học (Bỉ)

Thạc sĩ Khoa học (MS) Tâm lý học Phát triển và Giáo dục (Trung Quốc)

Chuyên gia Tâm lý học Gia đình và Trẻ em