Những gì bạn nói sẽ trở thành tiếng nói nội tâm của con

Gần đây tôi trò chuyện với một người bạn, cũng là đồng nghiệp trong lĩnh vực giáo dục, về những quan sát của chúng tôi đối với cách người chăm sóc tương tác với trẻ. Tôi nhận thấy ngày càng có nhiều người chăm sóc đứng ở trạm xe buýt cùng con, nhưng lại không thực sự tương tác với trẻ mà chỉ nhìn chằm chằm vào điện thoại. Một điều khiến tôi chú ý là trong những tình huống đó, đứa trẻ thường thỉnh thoảng ngước nhìn lên người lớn, cố gắng chờ đợi kiên nhẫn. Trong trường hợp khác, đứa trẻ có thể bắt đầu “quậy phá”.

Bạn tôi thì kể lại một sự việc khác. Khi chuẩn bị đi làm, cô ấy thấy một người phụ nữ lớn tuổi, thường ngày vẫn chở một cậu bé trong xóm đến trường, đang đứng đợi như thường lệ. Nhưng hôm đó, cậu bé không ra ngoài đúng giờ, nên bà đã gõ cửa và hét lớn: “Xuống ngay, sao lề mề vậy!”. Bà tiếp tục quát tháo, mắng mỏ khi cậu bé bước ra và lên xe, gương mặt đầy buồn bã. Tôi rùng mình khi nghe câu chuyện và chỉ nghĩ: thật đáng buồn khi đó là cách một cậu bé bắt đầu ngày mới của mình trước khi đến trường.

Trong ví dụ đầu tiên, vấn đề nằm ở SỰ VẮNG MẶT CỦA GIỌNG NÓI. Thiếu sự gắn kết cũng có thể gây tác động không kém gì sự tương tác tiêu cực. Người chăm sóc cần tự hỏi: mình đang gửi đến trẻ thông điệp gì khi nói chuyện (hoặc không nói chuyện) với trẻ? Sự vắng mặt của thông điệp có thể khiến trẻ không thấy mình xứng đáng được quan tâm. Vì vậy, hành vi nổi loạn có thể xuất hiện, bởi với nhiều đứa trẻ, MỘT CHÚT CHÚ Ý, dù tích cực hay tiêu cực, còn hơn là không có gì. Quan trọng hơn, người lớn và trẻ đều bỏ lỡ cơ hội học hỏi lẫn nhau. Trẻ học theo nhiều cách; khi còn nhỏ, việc học của chúng được thúc đẩy rất nhiều thông qua sự tương tác với người khác và môi trường.

Ví dụ thứ hai khiến tôi đặc biệt trăn trở. Tôi tự hỏi, cậu bé kia đã nghe những lời quát mắng đó thế nào? Trong đầu em đã hình thành câu chuyện gì về giá trị và hình ảnh của bản thân? Không chỉ giọng điệu đầy giận dữ, mà cả sự xúc phạm cá nhân trực tiếp ấy chắc chắn đã vang vọng trong tâm trí em suốt ngày hôm đó, thậm chí lâu hơn. Ai trong chúng ta cũng từng trải qua cảm giác bị bạn bè hay người khác đối xử tệ trong thời thơ ấu. Một trong những yếu tố giúp trẻ vượt qua trải nghiệm tiêu cực chính là cái tôi của chúng được hình thành phần nào từ những gì người lớn nói với chúng, từ sự khích lệ chúng nhận được, và từ cách chúng chứng kiến người lớn hành xử.

Một vài điều cần lưu ý từ những câu chuyện trên

Khái niệm về bản thân (Self-concept) là sự nội tâm hóa. Trái với quan niệm cũ rằng “trẻ con chỉ là người lớn thu nhỏ”, thực ra sức khỏe xã hội - cảm xúc của trẻ phát triển dần theo thời gian. Cảm nhận về bản thân của trẻ được hình thành từ những gì chúng nghe, thấy và nghĩ về chính mình. Giọng nói của người chăm sóc chính là những tương tác đầu đời, và chúng vô cùng quan trọng. Lý tưởng nhất là trẻ được tiếp nhận sự kiên nhẫn, thấu hiểu, và những thông điệp trực tiếp củng cố giá trị, sự độc đáo, cũng như năng lực và sự tự tin của chúng.

Hiện diện trong mối quan hệ. Trong thời đại mạng xã hội với vô số bài đăng, hình ảnh,… thật dễ để chúng ta sa vào màn hình. Nhưng hãy nhớ rằng, bạn sẽ có nhiều cơ hội khác để lướt điện thoại. Thời gian bên con vốn đã ít ỏi khi chúng dành phần lớn ngày ở trường thì càng quý giá hơn. Hãy tận dụng những khoảnh khắc ấy: hỏi trẻ xem chúng nhìn thấy gì khi chờ xe buýt, cùng chơi trò “tìm đồ vật có màu…”, luyện chính tả, đếm số, hoặc đơn giản là trò chuyện về điều trẻ háo hức (hay lo lắng) ở trường. Đây là cơ hội để người chăm sóc vừa gắn kết vừa khích lệ trẻ.

Kiên nhẫn. Tương tác với trẻ trong guồng quay bận rộn và áp lực dễ khiến ta mất bình tĩnh. Trẻ con đang lớn, đôi khi ương bướng, thử thách giới hạn đòi hỏi sự kiên nhẫn từ cả hai phía. Dễ nhất là nổi nóng, quát tháo, “chặn đứng” vấn đề. Nhưng hãy thử dừng lại, hít thở sâu, và tự hỏi: điều gì đang khiến mình căng thẳng? Và đứa trẻ đang cố truyền đạt điều gì qua hành vi của nó? Nhớ rằng, trẻ còn đang phát triển “từ vựng cảm xúc” và khả năng kiểm soát xung động, nên chúng dễ hành động thay vì diễn đạt bằng lời. Hãy khuyến khích trẻ dùng lời nói để giải thích. Trong nhiều trường hợp, người lớn có thể “gợi ý ngôn ngữ” để trẻ hiểu cảm xúc của mình: “Có vẻ con đang bực vì…”. Hãy tưởng tượng khác biệt sẽ ra sao nếu người phụ nữ kia, thay vì mắng mỏ, nói: “Con ra muộn rồi, sáng nay có chuyện gì vậy? Con ngủ dậy trễ hả?”, và từ đó đưa lời khuyên về quản lý thời gian hoặc khích lệ nhẹ nhàng.

Thay đổi quan niệm cũ. Nhiều người lớn từng được dạy “trẻ con thì biết cái gì mà nói” và “phải tôn trọng người lớn” (nghĩa là: người lớn là trung tâm, luôn đúng vì có hiểu biết và kinh nghiệm hơn). Điều này có thể khiến trẻ nghĩ rằng suy nghĩ, quan sát của mình không có giá trị. Nhưng đó không phải sự thật. Người lớn có thể làm gương cho trẻ bằng cách cho thấy: không ai luôn đúng. Tất cả đều có lúc mắc lỗi hoặc cư xử sai, và khi đó, chúng ta có thể xin lỗi. Đây là thông điệp mạnh mẽ: nó dạy trẻ biết suy ngẫm, chịu trách nhiệm về suy nghĩ, cảm xúc, và hành vi của chính mình.

Nguồn tham khảo

• Nguồn bài viết: Jernigan & Associates LLC, Psychological and Educational Consulting

• Dịch và tổng hợp: Family & Child Psychology with Nguyen Minh Thanh

------------------

Nguyễn Minh Thành

Nghiên cứu sinh Tiến sĩ Tâm lý học (Bỉ)

Thạc sĩ Khoa học (MS) Tâm lý học Phát triển và Giáo dục (Trung Quốc)

Chuyên gia Tâm lý học Gia đình và Trẻ em