Hành vi hung hăng ở trẻ trong giai đoạn 18 tháng đến 3 tuổi

Gợi ý dành cho cha mẹ và người chăm sóc để quản lý hành vi hung hăng và giúp trẻ học cách điều tiết những cảm xúc mạnh mẽ.

Giai đoạn từ 18 tháng đến 3 tuổi thật sự rất thú vị. Đây là lúc trẻ nhận ra mình là một cá thể riêng biệt với cha mẹ và những người quan trọng khác xung quanh.

Điều này có nghĩa là trẻ rất háo hức khẳng định bản thân, bày tỏ thích - không thích, và tự làm mọi việc trong khả năng của mình. Tuy nhiên, việc trẻ có hành vi hung hăng là khá phổ biến vì khả năng tự kiểm soát còn hạn chế và trẻ mới chỉ bắt đầu học những kỹ năng quan trọng như chờ đợi, chia sẻ và luân phiên.

Hiểu về hành vi hung hăng ở trẻ mới tập đi

Vì đang tập nói để giao tiếp, trẻ dựa rất nhiều vào hành động để “nói” cho chúng ta biết suy nghĩ và cảm xúc của mình.

• Khi muốn một món đồ chơi, trẻ có thể nắm tay bạn, dẫn đến kệ và chỉ vào món đồ, ngầm “nói”: “Bố ơi, con muốn chơi cái này. Lấy giúp con nhé!”

• Khi tức giận, mệt mỏi hay bị quá tải, trẻ có thể đấm, đẩy, tát, giật, đá hoặc cắn để thể hiện: “Con đang giận!”, “Đừng lại gần con!”, “Con cần nghỉ một chút!” hoặc “Con muốn cái đó của bạn!”

Giống như nhiều khía cạnh phát triển khác, mức độ hung hăng khác nhau ở mỗi trẻ. Những trẻ có tính khí mạnh, dễ phản ứng thường khó kiểm soát cảm xúc hơn những trẻ bình tĩnh, dễ chịu. Các “big reactors” này thường dùng hành động nhiều hơn để truyền tải cảm xúc mãnh liệt của mình.

Là cha mẹ, một trong những nhiệm vụ quan trọng nhất là giúp trẻ hiểu và bày tỏ cảm xúc theo cách phù hợp, không bạo lực. Đây không phải việc đơn giản, cần rất nhiều thời gian và kiên nhẫn. Nhưng với sự hỗ trợ và hướng dẫn của bạn, trẻ sẽ dần học được cách quản lý cảm xúc mạnh mẽ trong những tháng và năm tiếp theo.

Không có hai đứa trẻ hay gia đình nào giống hệt nhau. Việc tự hỏi những câu sau sẽ giúp bạn điều chỉnh thông tin và chiến lược cho phù hợp với con và gia đình mình:

• Những tình huống nào thường khiến con bạn cư xử hung hăng?

• Bạn nghĩ nguyên nhân vì sao?

• Khi con có hành vi tưởng như hung hăng, bạn thường phản ứng thế nào?

• Bạn cảm thấy phản ứng đó có giúp ích cho con không? Vì sao?

  
  

Dưới đây là các ví dụ về hành vi hung hăng thường gặp ở trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ

Từ sơ sinh đến 12 tháng

Lacey, 11 tháng tuổi, muốn nếm chiếc bánh quy mẹ đang ăn. Bé đạp chân, vẫy tay và phát ra nhiều âm thanh. Nhưng mẹ chỉ mớm thêm cho bé một thìa bí đỏ. Lacey vung tay làm rơi thìa, khiến bí đỏ văng khắp tường! Bé đập tay xuống ghế ăn và bật khóc.

Một trong những thách thức lớn nhất khi đối diện hành vi hung hăng là cảm giác đau lòng cả về thể chất lẫn tinh thần của cha mẹ. Khi em bé kéo mũi bạn không buông, giật khuyên tai, nắm tóc, cắn khi bú, hoặc vung tay khi bạn lấy đi món đồ cấm, việc bạn thoáng thấy bực tức hay giận dữ là hoàn toàn tự nhiên. Tuy nhiên, bé không hề cố ý làm đau hay khiến bạn buồn, bé chỉ đang khám phá thế giới xung quanh bằng các giác quan. Trẻ học về thế giới bằng cách cắn, ngậm, nắm, lắc, thả đồ, hoặc vung tay và quan sát phản ứng - vốn thường rất rõ rệt.

Từ 12 đến 24 tháng

Justin, 16 tháng tuổi, đang say sưa nghịch điện thoại của bố. Bé bấm nút liên tục, tạo ra đủ hình ảnh trên màn hình. Thấy vậy, bố giật chiếc điện thoại và nói: “Không được đâu con, cái này không dành cho trẻ”. Justin hét lên: “Con muốn!” rồi đá bố một cái thật mạnh. Khi bố bế lên để dỗ, Justin tiếp tục đá bằng cả hai chân.

Hành vi hung hăng ở trẻ (đánh, đá, cắn…) thường đạt đỉnh khoảng 2 tuổi, giai đoạn trẻ có cảm xúc rất mạnh nhưng chưa biết dùng ngôn ngữ để diễn đạt. Trẻ cũng chưa có khả năng tự kiểm soát để ngăn bản thân hành động theo cảm xúc. Đây là lúc trẻ mới bắt đầu hình thành sự thấu cảm, khả năng hiểu người khác cảm thấy thế nào. Vì vậy, trẻ chưa thể nói: “Mẹ ơi, con tức vì bạn Zachary lấy búp bê yêu thích của con. Nhưng con biết bạn chỉ muốn chơi với con, nên con sẽ đưa bạn búp bê khác nhé!”. Thay vào đó, trẻ có thể “bốp” đầu Zachary bằng chiếc xe đồ chơi.

Từ 24 đến 36 tháng

Bella, 30 tháng tuổi, rất khó khăn khi phải tạm biệt mẹ ở nhà trẻ. Khi mẹ chuẩn bị rời đi, Bella òa khóc: “Đừng đi, mẹ ơi!”. Bạn Chandra tiến đến an ủi thì Bella bất ngờ đẩy mạnh tay bạn và chạy về góc tủ đồ. Bella ngồi co ro dưới móc áo, khóc nức nở. Cô giáo Talisa lại gần, hỏi Bella có muốn nghe kể chuyện không, thì Bella đánh cô. Talisa vẫn bình tĩnh, ôm Bella và nói cô biết Bella buồn vì mẹ đi, và buồn là điều bình thường, nhưng đánh người là không được. Sau đó cô giúp Bella tham gia hoạt động cùng các bạn.

Những hành vi như đấm bố mẹ thường xuất hiện khi trẻ bị choáng ngợp bởi tình huống căng thẳng hoặc cảm xúc khó chịu như giận dữ hay ghen tị. Đây là thử thách lớn cho cha mẹ vì những hành vi này rất khó chịu. Nhiều cha mẹ mong rằng khi trẻ lớn hơn, biết nói nhiều hơn và suy nghĩ tốt hơn, trẻ sẽ có khả năng tự kiềm chế, nhưng thực tế không hẳn vậy. Giai đoạn này dễ gây bối rối: dù trẻ 2 tuổi rưỡi có thể lặp lại quy tắc, nhưng vẫn chưa đủ khả năng kiềm chế khi thực sự muốn làm điều gì đó. Ở lứa tuổi này, cảm xúc gần như luôn lấn át lý trí.

Khi thấy trẻ nhỏ có hành vi hung hăng, đó là dấu hiệu cho thấy trẻ đang mất kiểm soát và cần được giúp bình tĩnh trước khi có thể dạy dỗ hay học hỏi. Giữ bình tĩnh chính là cách phản ứng tốt nhất, giúp trẻ dịu lại nhanh hơn. Hãy đọc tiếp để biết các cách xử lý hành vi hung hăng ở trẻ.

Ứng phó với hành vi hung hăng ở trẻ 1-3 tuổi trong 3 bước

Bước 1: Quan sát và tìm hiểu nguyên nhân

Đặt ra các câu hỏi dưới đây sẽ giúp cha mẹ nhận diện mẫu hành vi và tìm ra lý do đằng sau cách cư xử của con, từ đó chọn cách phản ứng phù hợp:

• Trong thế giới của con đang có điều gì xảy ra?

• Hành vi này diễn ra ở đâu: ở nhà, nhà trẻ, trung tâm mua sắm, hay nhà bà? Hay diễn ra ở nhiều nơi khác nhau?

• Nếu chỉ xuất hiện ở một nơi, có yếu tố môi trường nào (quá đông, quá sáng, quá ồn ào…) kích thích hành vi không?

• Con hướng hành vi này về một người cụ thể hay bất kỳ ai trong vòng giao tiếp?

• Hành vi thường xảy ra khi nào? Ví dụ: ngay trước giờ ngủ trưa, hoặc trong các thời điểm chuyển tiếp giữa các hoạt động?

• Trước khi con bùng phát, đã có chuyện gì xảy ra? Chẳng hạn bạn vừa thông báo hết giờ chơi để lên xe, hay có bạn khác vừa lấy món đồ con đang cầm?

• Có thay đổi nào gần đây khiến con cảm thấy bất an, mất kiểm soát hay buồn bã? Ví dụ: chuyển phòng ở nhà trẻ, dọn nhà, có em bé mới, hoặc mất thú cưng.

Bước 2: Phản ứng dựa trên hiểu biết về hành vi

• Phòng ngừa trước. Dựa trên hiểu biết về con để chuẩn bị: nếu biết con hay e dè trước người lạ, hãy cho con xem ảnh họ hàng trước khi dự tiệc gia đình, đóng giả bữa tiệc tại nhà, mang theo thú bông hoặc sách con yêu thích. Khi gặp người thân, nhắc mọi người đừng ôm vội mà chờ con tự thoải mái. Đây không phải “chiều theo” mà là giúp con học cách đối mặt với tình huống khó.

• Báo trước khi chuyển hoạt động. Ví dụ: “Chúng ta đọc thêm một cuốn nữa rồi sẽ lên xe về nhà. Con muốn đọc cuốn nào?” (Cho con quyền chọn giúp con cảm thấy kiểm soát và giảm cáu gắt).

• Giúp con nhận diện cảm xúc. Với trẻ lớn hơn: “Khó cho con khi phải ngừng chơi để lên xe đúng không? Con chọn một cuốn sách để đọc trên đường nhé, hoặc mình chơi trò ‘tìm đồ’ khi đi”. Với trẻ nhỏ hơn: Đặt tên cảm xúc và chuyển hướng: “Con giận vì bố tắt tivi. Nhưng nhìn quả bóng này nảy cao kìa!”.

Chiến lược phản hồi khi trẻ hung hăng

• Giữ bình tĩnh. Hít thở sâu, có thể tạm rời một phút để tự trấn tĩnh. Sự bình tĩnh của bạn giúp con dịu nhanh hơn.

• Công nhận cảm xúc hoặc mong muốn của con. “Con muốn chơi nước, nhưng không được đổ nước xuống sàn”. Hoặc: “Con tức vì muốn ở sân chơi lâu hơn, nhưng đánh mẹ là không được. Đánh đau lắm!”.

• Kết hợp lời nói và cử chỉ. Dùng giọng điệu dứt khoát, không la hét, cùng cử chỉ “dừng lại”: “Không đánh, đánh đau” và nhẹ nhàng giữ tay con.

• Đưa ra lựa chọn thay thế. Nếu con thích đổ nước, cho con chơi nước ngoài sân hoặc trong bồn tắm. Nếu thích ném đồ, cho con ném bóng mềm vào rổ.

• Đánh lạc hướng. Khi con quá căng thẳng, thử mời con chơi trò bất ngờ hoặc ôm con thật chặt.

• Gợi ý cách xả cảm xúc an toàn. Cho con nhảy, đập gối, xé giấy, ôm gấu bông, vẽ bức tranh giận dữ, giúp con biết nhiều cách thể hiện cảm xúc mà không làm đau ai.

• Cho con “góc bình yên”. Một góc êm ái có gối, thú bông, sách, đồ chơi nhỏ. Giải thích đây không phải phạt, mà là nơi con học tự trấn tĩnh. Hãy cùng con trang trí để con sẵn sàng lui vào khi cần.

Bước 3: Giúp trẻ 2.5-3 tuổi học từ hành động

• Chỉ ra hậu quả. “Khi con đánh bạn Carrie, bạn khóc và buồn. Bạn không muốn chơi với con nữa, điều đó cũng làm con buồn”.

• Cùng tìm giải pháp. “Nếu bạn lấy búp bê của con, con có thể làm gì thay vì đánh?”. Nếu con chưa nghĩ ra, gợi ý con có thể nói: "Đó là búp bê của mình, bạn đưa lại nhé", rồi đưa bạn búp bê khác.

• Nhắc con có thể tìm đến bạn. Sau khi gợi ý vài cách, con sẽ dần tự nghĩ ra giải pháp.

Khả năng thay hành vi không phù hợp bằng hành vi chấp nhận được là nền tảng của tự kiểm soát, một kỹ năng quan trọng cho trường học và cuộc sống sau này. Thời điểm trò chuyện có thể linh hoạt: có trẻ cần thảo luận ngay, có trẻ cần thời gian nguôi ngoai trước khi sẵn sàng học hỏi.

Những yếu tố quan trọng cần cân nhắc

Giai đoạn phát triển

Hành vi này có bình thường với độ tuổi/giai đoạn của con không? Ví dụ: việc đánh hoặc cắn ở trẻ nhỏ là điều khá phổ biến, nhưng nếu cắn nhiều lần trong tuần thì đáng quan tâm hơn.

Tính khí của trẻ

Cách con tiếp cận thế giới có thể giải thích một phần cho hành vi này không? Ví dụ: một trẻ rất nhạy cảm, dễ bị kích thích có thể thấy choáng ngợp trong môi trường nhiều hoạt động, như giờ chơi tự do ở nhà trẻ. Con có thể cắn để đối phó như muốn giữ khoảng cách để tự bảo vệ. Một trẻ “mất thời gian để làm quen” có thể đánh cha mẹ khi được gửi cho người trông mới. Nỗi sợ hãi ở trẻ nhỏ (và cả người lớn) thường biểu hiện thành cơn giận.

Tính khí và trải nghiệm của chính cha mẹ

Hành vi này có khiến bạn đặc biệt khó chịu không? Vì sao? Đôi khi trải nghiệm quá khứ của cha mẹ cũng ảnh hưởng đến phản ứng hiện tại. Ví dụ: nếu bạn từng lớn lên trong gia đình đặt quy tắc rất nghiêm khắc về cách cư xử ở nhà hàng, bạn có thể “dễ nổi nóng” khi con bồn chồn lúc ăn ngoài. Nhận biết được những liên kết này giúp bạn quan sát và phản hồi hành vi của con hiệu quả hơn, dựa trên tuổi, giai đoạn phát triển và tính khí của con.

Còn bạn thì sao?

• Bạn xử lý cảm xúc của mình như thế nào khi con có hành vi hung hăng? Bạn có thể tự trấn tĩnh trước khi phản ứng không?

• Bạn thấy mình hỗ trợ con kiểm soát cảm xúc mạnh mẽ ra sao? Cách nào hiệu quả? Cách nào không? Vì sao?

• Bạn nghĩ con học được gì từ cách bạn phản ứng khi con tỏ ra hung hăng?

Giảm thiểu hành chưa phù hợp và tính hung hăng

Ngăn chặn các tình huống thách thức có thể giúp hạn chế hành vi hung hăng ở trẻ nhỏ.

Giữ sự nhất quán

Nhất quán trong các quy tắc là chìa khóa để giúp trẻ học cách đưa ra lựa chọn đúng. Nếu mỗi lần trẻ ném đồ chơi đều bị cất đi vài phút, trẻ sẽ hiểu không nên ném đồ. Nhưng nếu quy tắc thay đổi liên tục, trẻ sẽ khó đưa ra lựa chọn phù hợp.

Ví dụ: hôm nay la hét không được ở lại công viên lâu hơn, nhưng hôm sau lại được trượt thêm vài lần, trẻ sẽ bối rối: “Hôm trước làm ầm ĩ được ở lại, chắc mình thử lại xem”.

Tránh thương lượng

Điều này không dễ. Cha mẹ muốn trẻ cảm thấy được lắng nghe, coi mình là người cởi mở, biết lắng nghe và linh hoạt. Nhưng thương lượng về các quy tắc gia đình là một “con dốc trơn”. Trẻ có thể nhanh chóng học rằng thương lượng để có thêm bánh quy hay ngủ muộn hơn là cách hiệu quả để đạt được điều muốn. Sớm muộn bạn sẽ thấy mình phải thương lượng mọi thứ.

Giữ quy tắc nhất quán như nắm tay khi đi trong bãi đỗ xe, ngồi ghế an toàn trên xe, hay đánh răng,… giúp trẻ cảm thấy an toàn, hiểu rằng thế giới của mình có trật tự và logic.

Cho trẻ cơ hội tự giải quyết trước khi can thiệp

Dù là tìm chỗ phù hợp cho miếng ghép hay thỏa thuận với bạn về việc ai đu xích đu trước, hãy để trẻ tự tìm cách trước khi bạn giúp. Khi trẻ đến nhờ bạn, bạn có thể gợi ý: “Xếp khối gạch khó thật! Con thử đặt thêm khối ở dưới để tháp không đổ nhé?”. Bạn có thể ngạc nhiên trước khả năng tự xử lý xung đột và vượt qua thử thách của trẻ.

Khen ngợi khi trẻ biết tự kiểm soát

Trẻ luôn muốn được khen. Khi bạn phản hồi tích cực, bạn củng cố hành vi đó và tăng tự tin cho trẻ. Ví dụ: “Con dậm chân khi tức giận thay vì đánh bạn, giỏi lắm!”. Trẻ cảm thấy tự hào sẽ có xu hướng cư xử tốt hơn. Hãy giúp trẻ nhận ra lợi ích tự nhiên của hành vi đúng, như hợp tác đánh răng để có thêm thời gian đọc truyện trước giờ ngủ.

Khi nào bạn cần tìm sự hỗ trợ

Một số hành vi hung hăng ở trẻ nhỏ là bình thường. Tuy nhiên, nếu sự hung hăng cản trở khả năng giao tiếp tích cực, khám phá, học tập hoặc khiến bạn phải tránh cho trẻ chơi cùng bạn bè hay tham gia hoạt động khác, việc tìm chuyên gia phát triển trẻ em tư vấn sẽ rất hữu ích.

Một số hành vi cần chú ý đặc biệt nếu xảy ra thường xuyên và kéo dài, chẳng hạn:

• Có chiều hướng liều lĩnh, không sợ hãi, hay “thích mạo hiểm”, thường dẫn đến phá đồ hoặc xâm phạm không gian của người khác.

• Thích các kích thích mạnh về giác quan, như cần nhiều “tiếp xúc” để cảm thấy bình tâm và tìm cách này bằng hành vi không chấp nhận được (đánh, đẩy…).

• Đánh người bất ngờ, không rõ lý do.

• Luôn bị cuốn hút bởi các chủ đề bạo lực trong trò chơi giả tưởng.

• Bắt đầu hành vi hung hăng sau một chấn thương tâm lý hoặc thay đổi lớn trong cuộc sống.

  
  

Nguồn tham khảo 

Nguồn bài viết: Zero to Three

Dịch và tổng hợp: Family & Child Psychology with Nguyen Minh Thanh

------------------

Nguyễn Minh Thành

Nghiên cứu sinh Tiến sĩ Tâm lý học (Bỉ)

Thạc sĩ Khoa học (MS) Tâm lý học Phát triển và Giáo dục (Trung Quốc)

Chuyên gia Tâm lý học Gia đình và Trẻ em