Mục tiêu của những hành vi chưa phù hợp ở trẻ em

Nhiều cha mẹ từng thắc mắc: Có phải con cố tình không vâng lời? Con chưa biết cách đúng hơn? Hay đơn giản là con muốn thử giới hạn của mình? Hay tất cả chỉ là “cho vui”?

Khi con có những hành vi chưa phù hợp, cha mẹ dễ cảm thấy như con “nhắm” vào mình, cố tình làm cuộc sống thêm rắc rối. Trong nhịp sống gia đình bận rộn, điều đó chẳng khác gì thêm dầu vào lửa. Không ít phụ huynh thấy khó hiểu: mình đã dạy con tử tế, nỗ lực hết lòng, sao con vẫn hành xử như vậy?

Thực ra, hành vi chưa phù hợp thường là một cách giao tiếp - là “tín hiệu” con gửi ra khi chưa biết nói rõ bằng lời. Người lớn chúng ta có nhiều kinh nghiệm để diễn đạt và kiểm soát cảm xúc, nhưng trẻ thì chưa. Thay vì nói “con thấy chán” hay “con thấy buồn”, trẻ có thể chọn… quăng đồ chơi. Hành vi thì chưa phù hợp, nhưng nhu cầu ẩn sau đó lại hoàn toàn chính đáng.

Điều quan trọng là: hành vi chưa phù hợp không biến con thành “đứa trẻ hư”, đừng đánh đồng giữa cách con phản ứng và con người của con.

Hiểu được “vì sao” con có hành vi chưa phù hợp chính là chìa khóa để cha mẹ biết “nên làm gì”. Giống như khi chăm em bé, ta phải học cách nhận biết tín hiệu đói, buồn ngủ hay quá mệt; thì với trẻ lớn hơn, cha mẹ cũng cần “giải mã” tín hiệu qua hành vi. Điều này giúp ta vừa đáp ứng nhu cầu của con, vừa dạy con cách bày tỏ cảm xúc theo hướng tích cực hơn.

Bài viết này sẽ cùng bạn tìm hiểu các mục tiêu ẩn sau những hành vi chưa phù hợp của trẻ, ý nghĩa của chúng và cách cha mẹ có thể phản ứng hiệu quả hơn.

Tìm kiếm sự chú ý

Khi trẻ cảm thấy bị “bỏ quên” hoặc “không quan trọng”, trẻ sẽ tìm mọi cách để được chú ý. Đó có thể là ném đồ chơi, đánh anh chị em, la hét… miễn sao chắc chắn rằng người lớn sẽ phải để mắt tới mình.

Thường thì, trong tình huống này, cha mẹ lại vô tình cho con chính điều con muốn - sự chú ý - nhưng lại theo hướng tiêu cực (la mắng, quát nạt). Trẻ tất nhiên thích sự chú ý tích cực hơn, nhưng nếu không được, trẻ sẵn sàng nhận sự chú ý tiêu cực. Và nếu đó là “con đường” duy nhất khiến người lớn để ý, trẻ sẽ lặp lại hoặc thậm chí làm mạnh hơn.

Điều tốt hơn cha mẹ có thể làm là chuyển hướng sự chú ý sang tích cực.

• Hãy chú ý đến điều tích cực.Thay vì chỉ nhìn vào hành vi chưa phù hợp, hãy thử ghi nhận điểm tốt. Ví dụ, ngay cả khi con đang mè nheo, bạn có thể nhắc: “Mẹ thấy con đã dọn hết đồ chơi vào hộp rồi, mẹ thích điều đó lắm!”. Khi con được chú ý vì hành vi tích cực, con sẽ có xu hướng lặp lại điều đó.

  
  

• Chuyển "kênh" chú ý. Khi trẻ quá “cố chấp” đòi sự chú ý, hãy nhẹ nhàng đưa con sang một điểm tập trung khác. Có thể chỉ là: “Ủa, con mang tất ngược rồi kìa” hay “Nhìn kìa, có con sóc ngoài cửa sổ!”. Một sự chuyển hướng đơn giản giúp con vừa được để ý, vừa thoát khỏi vòng lặp hành vi chưa phù hợp.

  
  

• Giải mã thông điệp. Hãy thử dừng lại và nhìn từ góc độ của con: Con đang mệt? Đói? Buồn chán? Hay chỉ cần một chút kết nối? Nhiều khi, đáp án rất đơn giản: một cái ôm, một hoạt động mới, hoặc chỉ là 5 phút ngồi cùng con.

  
  

• Dành thời gian chất lượng. Khi trẻ tìm kiếm sự chú ý, cách tốt nhất là chủ động cho con sự chú ý ấy theo cách tích cực. Hãy lên kế hoạch cùng nhau: nấu ăn, đi dạo, đọc sách dưới chăn với chiếc đèn pin nhỏ… Quan trọng là cùng nhau và trọn vẹn tại khoảnh khắc đó.

Tranh giành quyền lực

Tất cả chúng ta đều có nhu cầu được kiểm soát phần nào cuộc sống của mình, và trẻ em cũng vậy. Khi trẻ cảm thấy bất lực, không được quyết định gì, trẻ sẽ tìm cách “giành lại quyền”. Điều này thường thể hiện qua: hét lên “Không!”, nhất quyết không làm theo yêu cầu, hay nằm lăn ra sàn chỉ vì bạn bảo mang giày.

Thực tế, mong muốn kiểm soát bản thân không hề xấu. Trẻ con không thể tự quyết định mọi thứ, nhưng nhu cầu “con muốn tự làm” là động lực phát triển rất quan trọng. Hãy nhớ những câu quen thuộc của trẻ: “Con làm!”, “Không!”, “Để con!” - đó là cách trẻ đang khẳng định bản thân.

Hành vi tranh giành quyền lực thường xuất hiện khi trẻ thấy mình quá ít quyền quyết định. Khi ấy, con sẽ tìm cách đòi lại bằng việc phớt lờ lời bạn, thách thức giới hạn, hoặc bùng nổ cơn giận.

Những hành vi này thường khiến cha mẹ phản ứng rất mạnh: tức giận, muốn phạt ngay hoặc quát thật to để giành lại “quyền kiểm soát.” Đó là phản xạ tự nhiên, nhưng lại dễ biến thành “cuộc chiến” giữa hai bên, nơi ai cũng muốn thắng.

Thay vì sa vào “cuộc đấu tay đôi” với con, hãy thử nghĩ đến cách chia sẻ quyền lực theo hướng tích cực và an toàn.

• Cùng thắng thay vì thắng - thua. Trong một “trận chiến” luôn có kẻ thắng người thua. Nhưng ta có thật sự muốn con mình thua? Hay ta muốn con học được kỹ năng sống? Hãy biến tình huống thành cơ hội hợp tác, thương lượng. Điều này vừa giúp con cảm thấy được tôn trọng, vừa dạy con cách giao tiếp, nhường nhịn và kiểm soát bản thân.

  
  

• Rút khỏi cuộc chiến. Trò kéo co chỉ có thể diễn ra khi có hai bên nắm chặt. Nếu cha mẹ từ chối bước vào “cuộc đấu quyền lực”, con sẽ chẳng còn ai để đối đầu. Thay vì cãi tay đôi hay la hét, hãy giữ bình tĩnh và tránh phản ứng thái quá, điều này thực ra chính là “tước” đi nguồn sức mạnh mà con đang tìm kiếm.

  
  

• Cho con cơ hội làm chủ. Trẻ rất cần những khoảng không gian để tự quyết định. Hãy tạo cho con sự lựa chọn trong tầm kiểm soát: để con chọn ăn cơm trước hay dọn phòng trước, chọn món rau nào cho bữa tối, hay tự quyết định thứ tự làm bài tập. Khi được trao quyền trong phạm vi an toàn, trẻ cảm thấy mình có giá trị và được tin tưởng.

  
  

Khi trẻ “tranh quyền” bằng hành vi chưa phù hợp, mục tiêu của con thật ra rất hợp lý, con chỉ đang chọn cách thể hiện chưa đúng. Nếu cha mẹ tham gia vào “cuộc chiến” con có thể cảm thấy đã “chiến thắng” nhưng lại bỏ lỡ cơ hội học những kỹ năng quan trọng hơn: hợp tác, giao tiếp, nhường nhịn.

Chúng ta không thể để con có toàn quyền với mọi quyết định, nhưng có thể đồng hành để con học cách sử dụng “quyền lực” của mình một cách khôn ngoan và tích cực.

Tổn thương cảm xúc

Có khi bạn cảm thấy như con đang “trả đũa” mình, như thể bạn chính là mục tiêu. Sự thật là khi bị tổn thương, con người dễ có xu hướng trút nỗi đau đó ra ngoài, kể cả với những người mình yêu thương nhất.

Vì vốn hiểu biết về cảm xúc còn hạn chế, cộng thêm kỹ năng giao tiếp - xã hội chưa phát triển, trẻ thường không biết cách diễn đạt nỗi tổn thương. Thay vì nói thẳng, con lại “ném” nỗi đau đó vào người khác. Những hành vi kiểu này thường khiến cha mẹ cảm thấy bị tấn công, trực diện hoặc gián tiếp.

Trẻ có thể làm tổn thương người khác bằng lời nói, hành động, phá đồ đạc, hay đơn giản là tỏ ra khó chịu, gắt gỏng. Những hành vi bắt nguồn từ tổn thương cảm xúc này thường khiến cha mẹ vừa buồn, vừa tức giận, vừa bối rối: “Sao con lại muốn làm mình đau lòng như vậy?”.

Một số gợi ý để ứng phó với hành vi bắt nguồn từ tổn thương cảm xúc.

• Thiết lập ranh giới. Giúp con hiểu rằng trong gia đình luôn có những ranh giới rõ ràng: tôn trọng con người, tôn trọng đồ vật, và biết cách giao tiếp một cách tôn trọng.

  
  

• Ôm và lắng nghe. Dạy con rằng cảm giác tổn thương là một phần bình thường của cuộc sống. Khuyến khích con gọi tên cảm xúc, bày tỏ bằng lời thay vì hành động. Khi bạn đáp lại bằng sự thấu hiểu, con sẽ cảm thấy được lắng nghe và trân trọng.

  
  

• Giữ vai trò “người hòa giải”. Khi con làm bạn tổn thương, bạn có thể rất muốn phản ứng mạnh hoặc “trả đũa”. Nhưng thay vào đó, hãy cố gắng giữ hòa khí. Bằng cách bình tĩnh, bạn dạy con biết cách tôn trọng cảm xúc người khác và giải quyết tình huống căng thẳng trong sự công bằng và tôn trọng.

  
  

• Dạy con chịu trách nhiệm. Cảm xúc tổn thương là điều bình thường, nhưng cách bày tỏ thì cần được hướng dẫn. Ngoài việc giúp con gọi tên và bày tỏ cảm xúc, bạn cũng cần dạy con nhận trách nhiệm cho hành động của mình. Có thể là dọn dẹp chỗ con làm bừa, sửa hay thay món đồ bị hỏng, hoặc đơn giản là biết xin lỗi. Đây chính là những bài học quan trọng về trách nhiệm, sự tôn trọng và tinh thần cộng đồng.

Cha mẹ nào cũng mong con mình được hạnh phúc và xây dựng được những mối quan hệ tích cực. Nhưng để làm được điều đó, trẻ cần học cách đối diện với “mặt khó khăn” của cuộc sống - tổn thương và nỗi buồn. Dạy con cách bày tỏ cảm xúc, hiểu vì sao điều đó quan trọng, sẽ giúp con mạnh mẽ hơn, biết cách vượt qua khó khăn và chuẩn bị tốt cho những thử thách sau này.

Cảm thấy bản thân yếu kém

Lý do thứ tự khiến trẻ cư xử chưa phù hợp là vì chúng cảm thấy kém cỏi, chưa đủ tốt. Ai cũng có lúc thấy mình không ổn, kể cả trẻ nhỏ. Trong những tình huống mà trẻ không tự tin về bản thân, trẻ có thể thể hiện hành vi chưa phù hợp. Thay vì hợp tác, trẻ có thể rút lui hoặc né tránh: chẳng hạn không chịu làm một việc được giao, từ chối tham gia hoạt động. Sâu xa hơn, trẻ làm vậy vì không tin rằng mình có thể làm được.

Khi trải qua những cảm giác này, trẻ có thể thấy mình thua kém người khác, không xứng đáng. Để tránh phải đối diện với sự khó chịu và cảm giác dễ bị tổn thương, trẻ thường thu mình lại, tỏ ra bi quan hoặc tự hạ thấp bản thân.

Vấn đề là: trẻ thường không có đủ ngôn ngữ hoặc kỹ năng để diễn đạt những cảm xúc này. Và vì không cha mẹ nào muốn thấy con mình cảm thấy “mình chẳng ra gì”, nên tình huống này thường khiến cha mẹ bất lực hoặc nản lòng.

Một số gợi ý giúp ứng phó với hành vi bắt nguồn từ cảm giác kém cỏi.

• Hiện diện và đồng hành. Sự có mặt và gần gũi là sức mạnh rất lớn trong nuôi dạy con. Khi con biết bạn không chỉ ở đó về mặt thể chất, mà còn thực sự lắng nghe, sẵn sàng đáp lại, con sẽ cảm thấy an toàn và được quan tâm. Điều này cũng mở ra cơ hội để con tìm đến bạn khi cần giúp đỡ hoặc an ủi. Đồng thời, cũng quan trọng để trẻ biết rằng có những lúc ở một mình cũng ổn. Nếu con cần không gian riêng, thay vì biến nó thành một hình phạt, hãy xem đó như “khoảng lùi nhẹ nhàng”: gợi ý con đọc sách, vẽ tranh, đi dạo hoặc làm điều gì khiến con thấy dễ chịu.

  
  

• Nâng đỡ và khích lệ. Nhắc con nhớ rằng con đặc biệt, quan trọng và được yêu thương. Không phải bằng những lời khen “cho có” mà bằng cách thật sự nhìn nhận điểm mạnh, tính cách, hành động của con. Tạo ra những tình huống để con có thể thành công - giao cho con một nhiệm vụ quan trọng, tin tưởng giao trách nhiệm. Khi trải nghiệm thành công, con sẽ khôi phục lại niềm tin vào bản thân.

  
  

• Chấp nhận sự không hoàn hảo. Không ai hoàn hảo cả. Nếu cha mẹ đặt ra tiêu chuẩn quá cao, chắc chắn con sẽ cảm thấy mình không thể đạt tới. Hãy tạo ra môi trường mà ở đó thất bại là điều bình thường, sai sót là một phần của quá trình học hỏi. Bạn có thể nhắc con: "Edison đã thất bại tới 1.000 lần mới phát minh ra bóng đèn. Thất bại không đáng sợ, vì chính từ đó ta mới trưởng thành và học được điều mới".

  
  

Đôi khi, việc này sẽ đòi hỏi cha mẹ rất nhiều kiên nhẫn. Bởi lẽ phản xạ tự nhiên của chúng ta là muốn “nhảy vào” và giải quyết vấn đề ngay cho con. Nhưng khi cho con cơ hội tự cảm nhận, đối diện và hiểu được cảm xúc của mình, bạn đang chuẩn bị cho con kỹ năng xử lý những tình huống lớn hơn trong tương lai.

Nếu cha mẹ thay đổi góc nhìn: coi hành vi chưa phù hợp là một cơ hội để lắng nghe và dạy dỗ, thì những khoảnh khắc căng thẳng có thể biến thành cơ hội gắn kết. Cha mẹ sẽ vừa giúp con học cách bày tỏ cảm xúc lành mạnh hơn, vừa nuôi dưỡng mối quan hệ ngày càng ấm áp và tin cậy.

Nguồn tham khảo

• Nguồn bài viết: Michigan State University Extension

• Dịch và tổng hợp: Family & Child Psychology with Nguyen Minh Thanh

------------------

Nguyễn Minh Thành

Nghiên cứu sinh Tiến sĩ Tâm lý học (Bỉ)

Thạc sĩ Khoa học (MS) Tâm lý học Phát triển và Giáo dục (Trung Quốc)

Chuyên gia Tâm lý học Gia đình và Trẻ em