Những điều cần biết về hoạt động chơi của trẻ em ở giai đoạn đầu đời
- Family & Child Psychology
- 12 thg 4
- 10 phút đọc
Chơi đùa là hoạt động không thể thiếu cho sự phát triển về thể chất và tâm lý của trẻ. Để có thể lựa chọn trò chơi phù hợp cho con, trước hết bố mẹ cần hiểu rõ cách phân loại chúng.
Phân loại trò chơi của trẻ em như thế nào?
Phân loại theo hình thức chơi
Dưới đây là 10 loại hình trò chơi dành cho trẻ từ 0 - 6 tuổi theo học tập thông qua vui chơi (play based-learning) trong Reggio Emilia bao gồm:
Đọc/ Reading
Số học/ Numeracy
Văn học/ Literacy
Hoá trang/ Dress-up
Gia đình/ Family
Hình khối/ Blocks
Thủ công nghệ thuật/ Art & craft
Giác quan/ Sensory: to the widest range of senses - messy play
Âm nhạc/ Music
Tưởng tượng/ Imagine
Theo lý thuyết phát triển của Piaget, ông cho rằng trẻ em nên trải qua các loại hình chơi như sau:
Trò chơi cảm giác vận động (chức năng)
Trò chơi hư cấu - tưởng tượng
Trò chơi thu nhận (Nghe - nhìn...)
Trò chơi xây dựng - mô phỏng
Trò chơi tập thể/trò chơi có luật lệ
Phân loại theo hoạt động chủ đạo trong các giai đoạn phát triển của trẻ
Từ 2 - 15 tháng tuổi
Gắn bó an toàn:
Các trò chơi liên quan đến sự tương tác giữa trẻ và người chăm sóc trực tiếp để thiết lập, duy trì và phát triển sợi dây gắn bó giữa trẻ nhỏ và người thân.
Một số trò chơi được gợi ý như ú oà, nhà mẹ nhà con,...
Cảm giác vận động:
Các trò chơi nhấn mạnh vào việc đánh thức và phát triển các giác quan ở trẻ, hay còn gọi là "Sensory play".
Một số trò chơi như: nghịch nước, trộn bột màu, ngửi mùi quả chín,...
Thêm vào đó là các trò chơi phát triển nhóm kỹ năng vận động thô như: bước cùng mẹ, bò - trườn,... và các kỹ năng vận động tinh: nhặt, vo tròn, xé,...
Từ 15 - 36 tháng tuổi
Trò chơi khám phá bản thân:
Hướng tới mục đích trẻ có thể tự nhận thức được về bản thân mình.
Một số trò chơi như: chỉ các bộ phận trên cơ thể, soi mình trong gương, tên ải tên ai,...
Trò chơi tương tác với đồ vật/sử dụng công cụ: Thông qua trò chơi trẻ có thể chơi đúng chức năng của đồ vật, gọi tên đồ chơi và bước đầu chơi giả vờ (khoảng 2 tuổi trở lên).
Trò chơi trí tuệ:
Xác lập các mối quan hệ giữa các đồ chơi bằng cơ chế thử - sai.
Các trò chơi như: chồng tháp, quan sát to nhỏ - ngắn dài,... phát triển cho trẻ tư duy trực quan hành động.
Trò chơi ngôn ngữ:
Các hoạt động chơi hướng tới việc phân biệt các loại âm thanh, bắt chước giọng nói và phát triển cơ quan phát âm.
Một số trò chơi đơn giản như: phân biệt tiếng con vật, âm thanh đến từ đâu (phân biệt âm thanh các loại vật liệu khác nhau), hát, các trò chơi thổi hơi (thổi bóng, thổi nến, thổi nước,...), chơi trả lời câu hỏi, đọc sách truyện,...
Phát triển tình cảm:
Các trò chơi hướng tới việc rèn luyện trí tuệ cảm xúc cho trẻ. Hoạt động chơi tạo điều kiện cho trẻ bộc lộ và học hỏi cách bộc lộ cảm xúc.
Các hoạt động như kể truyện, giả vờ, chơi đóng kịch (đơn giản), gọi tên cảm xúc,...
Điều cần chú ý đặc biệt đó là giai đoạn này không nên cho trẻ chơi những trò chơi mang lại cho trẻ cảm giác quá sợ hãi như kể truyện ma, hù doạ,... vì sẽ có thể ảnh hưởng tới nhận thức của con trẻ.
Nghiên cứu của Bretherton & Beeghly (1982), Brown & Dunn (1991) chỉ ra rằng: "Trẻ em sinh ra những lời nói như hạnh phúc, buồn, muốn và thích vào cuối năm 2 tuổi".
Từ 3 - 5 tuổi
Các trò chơi xây dựng, mô phỏng:
Hoạt động chơi này hướng tới mục đích rèn luyện cho trẻ kỹ năng kết hợp công cụ, hoàn thành chỉnh thể.
Thêm nữa đây cũng là bước "tái tạo" trong nấc thang tiến tới sự sáng tạo và cung cấp nguyên liệu cho trí tưởng tượng của con trẻ.
Các trò chơi xếp hình, lắp ráp mô hình, nặn đất, vẽ tranh,... được khuyến khích trong giai đoạn này.
Các trò chơi có tính luật lệ:
Khi trẻ bước vào độ tuổi lên 3 chính là giai đoạn chín muồi để rèn luyện cho con về quy tắc và luật lệ. Đây là lúc trẻ có sự định hình về cái tôi cá nhân rõ ràng và bắt đầu chuẩn bị bước qua giai đoạn hòa nhập với xã hội nhỏ (trường mầm non). Trẻ phải học cách làm sao cân bằng giữa cái mình muốn và cái mình có thể làm.
Các trò chơi có tính luật lệ, chờ đợi,... sẽ giúp trẻ dần dần học cách chấp nhận quy tắc. Các hoạt động chơi được gợi ý như chơi cùng với mẹ, chơi trong nhóm nhỏ, chơi luân phiên,...
Các trò chơi đóng vai theo chủ đề:
Bước vào tuổi thứ 3 trở lên, trẻ có sự phát triển và khá hoàn thiện về mặt ngôn ngữ. Nhất là độ tuổi 4 - 6, trẻ em bước vào giai đoạn phát triển của trí tưởng tượng, vượt qua sự "thống trị" của cái tôi cá nhân để bước vào đời sống xã hội, nhất là việc trẻ đi học tại trường mầm non.
Nghiên cứu về thuyết tâm trí có trích dẫn: "Trong khi trẻ tham gia vào vở kịch đóng vai, trẻ có thể phản ánh thực tế rằng con đang giải trí với những ý tưởng tinh thần, và sự hiểu biết này có thể được áp dụng ở bên ngoài thực tế" (Taylor & Carlson, 1997; Taylor và cộng sự, 2004 ).
Các trò chơi rèn luyện con mắt thẩm mỹ:
Bước sang tuổi lên 3, vận động thô của trẻ đã khá hoàn thiện, bắt đầu rèn luyện nhiều hơn vận động tin (vận động của các cơ nhỏ kết hợp với mắt), tay chân và mắt của con đã khá linh hoạt, trẻ có thể chơi những trò chơi với bút vẽ, màu sắc,...
Đây cũng là giai đoạn để chúng ta bồi đắp thẩm mỹ cho bé thông qua các trò chơi như: nghịch với bảng màu, trộn bột màu, vẽ tranh, kể truyện cổ tích,...
Với trẻ 5, 6 tuổi, con có thể học cách làm một bài thơ, vẽ một bức tranh tập thể lớn, bình luận về tác phẩm nghệ thuật,... hoặc bắt đầu làm quen với một nhạc cụ âm nhạc,...
Phân loại theo cách thức tổ chức trò chơi
Khi tổ chức hoạt động chơi cho trẻ hoặc quan sát tiến trình chơi của trẻ, chúng ta nên giúp đỡ hoặc tạo lập môi trường chơi giúp trẻ lần lượt trải qua các hình thức chơi đa dạng, thông qua đó mới có thể giúp con phát triển kiến thức - kỹ năng toàn diện với hoạt động chơi.
Có thể phân loại các cách thức chơi của trẻ như sau:
Chơi một mình: Trẻ tự chơi với đồ chơi của mình một cách độc lập, không có sự can thiệp từ ai bên ngoài. Hình thức chơi này phổ biến nhiều nhất ở trẻ dưới 2 tuổi và vẫn kéo dài cho tới suốt quá trình trưởng thành.
Nhìn người khác chơi: Trẻ không trực tiếp tham gia vào trò chơi, nhưng gián tiếp học hỏi thông qua việc quan sát hoạt động chơi của người khác. Đây là một hình thức chơi cực kỳ quan trọng khi trẻ chưa sẵn sàng về mặt kiến thức cũng như kỹ năng để tham gia vào một trò chơi mà trẻ chưa quen thuộc, bước này sẽ giúp trẻ có được những chỉ dẫn để bắt chước, tái tạo lại trò chơi trong tương lai.
Chơi song song:
Hoạt động chơi này nhấn mạnh tới đặc điểm: Trẻ cùng chơi với một hoặc nhiều người khác trong một không gian nhưng không có sự kết hợp giữa những cá nhân với nhau.
Ví dụ bạn A đang chơi trò ghép hình, phía bên cạnh bạn B đang chơi trò xúc cát,... Trẻ bắt đầu biết chấp nhận sự có mặt của người khác trong không gian chơi, thậm chí có thể chia sẻ đồ chơi lẫn nhau hoặc học cách chờ đợi tới lượt chơi của mình.
Chơi kết hợp:
Trong hoạt động chơi này trẻ em có thể tham gia vào các hoạt động có liên quan, ở gần nhau trong một không gian, tuy nhiên mỗi trẻ đều có những ý tưởng của riêng mình.
Ví dụ, trẻ có thể cùng chơi một hoạt động là ghép hình, con chia sẻ đồ chơi với nhau, hỏi han nhau về cách xếp mô hình,... Tuy nhiên mỗi đứa trẻ lại có riêng cho mình một ý tưởng về mô hình mà con muốn lắp ghép.
Chơi hợp tác:
Những đứa trẻ hợp tác với nhau trong quá trình chơi về cách lên ý tưởng, sắp xếp nguồn lực (dụng cụ chơi) và phân công nhiệm vụ cụ thể.
Các hoạt động đóng vai theo chủ đề có thể được coi là đại diện tiêu biểu của hình thức chơi kết hợp, khi trẻ cùng có chung một mục đích và nội dung chơi, trò chơi có sự phân công nhiệm vụ rõ ràng và trẻ em hợp tác với nhau để cho ra một sản phẩm chung sau quá trình chơi kết thúc.
Phân loại theo không gian tổ chức hoạt động chơi
Các trò chơi trong nhà/lớp học: Hoạt động chơi này gói gọn trong một không gian cụ thể, có tính bài trí - sắp xếp và quy luật. Trẻ em sẽ được chơi với các quy tắc cụ thể. Loại hoạt động chơi này phù hợp với các trò chơi tĩnh, nhóm nhỏ và yêu cầu tính lần lượt, nhường nhịn cao.
Các trò chơi ngoài trời: Với hình thức này, tính mở rộng về mặt không gian của trò chơi được nâng cao hơn, trẻ có thể chạy nhảy, tổ chức các nhóm chơi lớn, chơi các trò chơi cộng đồng, các trò chơi khám phá hoặc trò chơi mạo hiểm. Với hình thức chơi này, tính hợp tác và kỷ luật càng được nhấn mạnh.
Một số gợi ý trong việc chọn đồ chơi cho trẻ tại gia đình và nhà trường
Đồ chơi từ những vật dụng thân quen
Đồ chơi nên được chọn từ những vật dụng thân quen nhất đối với trẻ trong cuộc sống hàng ngày. Nghiên cứu của Nathalia L. Gjersoe và cộng sự chỉ ra rằng: "Khi trẻ em không có tình cảm gắn liền với vật thể, con ít có xu hướng gắn các trạng thái tâm thần vào nó".
Các lý thuyết hiện tại về gắn bó cũng cho thấy trẻ sơ sinh tạo thành một liên kết tình cảm với một vật trong nôi như một người thay thế mẹ khi tách khỏi bố mẹ vào ban đêm hoặc như một sự mở rộng về thể chất của bản thân (Winnicott, 1953).
Trong gia đình của chúng ta luôn có sẵn những vật liệu chơi cho trẻ, chúng ta hoàn toàn có thể biến chiếc chăn thành áo choàng Elsa, cái chậu nhỏ thành nơi nghịch cát và nước, chiếc chổi quét nhà biến thành chổi bay của phù thuỷ ánh sáng hay chiếc gối ôm nho nhỏ thay thế cho mẹ những lúc bận rộn để trong nôi cho trẻ sơ sinh hoặc những chiếc khăn đủ màu sắc treo trên đỉnh màn của trẻ sơ sinh để rèn luyện thị giác cho con,... Trước khi nghĩ tới các đồ chơi đắt tiền ngoài cửa hàng, hãy nghĩ tới những đồ chơi sẵn có xung quanh đứa trẻ.
Đồ chơi phù hợp với lứa tuổi
Để chọn đồ chơi hiệu quả cho trẻ, bố mẹ nên xem lại nội dung phần phân loại trò chơi theo hoạt động chủ đạo. Với trẻ càng nhỏ, đồ chơi phải có tính bền để con có thể quăng quật, đồ chơi cũng phải có tính an toàn để trẻ nhỏ có thể sờ, ngửi, thậm chí là cho vào miệng. Đồ chơi với trẻ dưới 2 phải ưu tiên về chức năng rõ ràng như: cái xe ô tô là để đi, cái gương là để soi, quả bóng là để ném,...
Tuy nhiên đồ chơi với trẻ lớn hơn thì lại ưu tiên tính mở rộng sự sáng tạo: Búp bê vừa có thể làm em bé, vừa có thể làm cô giáo lại có thể đóng vai người mẹ; chiếc ghế có thể để ngồi, lại có thể kết hợp với chăn để tạo thành túp lều hoặc có thể biến thành ô tô,...
Tính an toàn của đồ chơi
Đây là một ưu tiên đặc biệt và bắt buộc. Đồ chơi nên được làm từ những nguyên liệu an toàn như gỗ, vải, nhựa an toàn, giấy, bột,... Thêm một lưu ý nữa ít được đề cập tới đó là tính an toàn về mặt tâm lý: Tức là đồ chơi phải mang tới cảm giác an toàn, vui vẻ và tò mò cho trẻ, tránh các loại đồ chơi gây cảm giác sợ hãi, méo mó về nhận thức cho trẻ như: mặt nạ ma quỷ, súng, kiếm,...
Tính có thể biến đổi
Đối với trẻ em, đặc biệt là trẻ càng lớn (nhất là giai đoạn 3 - 6) thì đồ chơi nên được chọn là những đồ chơi có tính mở. Các đồ chơi này vừa có một công năng nhất định được ưu tiên, lại vừa có thể biến đổi để thêm vào một công dụng khác.
Ví dụ như đất nặn, màu vẽ, đá, gỗ,... Tức là đồ chơi vốn không mang trước một hình hài cụ thể nhằm bó buộc tư duy của trẻ về công dụng của đồ chơi đó.
Cũng nên lưu ý rằng "Một vài trạng thái tinh thần được hình thành ở trẻ thông qua các ngữ cảnh tưởng tượng trong quá trình trẻ chơi đùa với món đồ chơi ưa thích của mình, mặc dù món đồ đó đã có sẵn các tính năng cá nhân hóa như khuôn mặt và tên" (Nathalia L. Gjersoe và cộng sự, 2015 ).
Đồ chơi phù hợp với hoàn cảnh gia đình và văn hoá cộng đồng
Việc chọn đồ chơi cho trẻ cũng nên phù hợp với điều kiện kinh tế của gia đình. Không nên quá chạy theo sự đắt đỏ về mặt giá cả của món đồ nếu điều đó mang lại sự mệt mỏi cho bố mẹ. Đồ chơi cũng nên đặt vào trong bối cảnh văn hoá riêng biệt của mỗi vùng miền.
Trẻ em Việt Nam có đặc điểm phát triển riêng biệt, vì vậy khi chọn đồ chơi, bố mẹ cũng nên lưu ý chọn lọc cái gì là phù hợp với trẻ rồi mới mua. Chọn đồ chơi có thể ưu tiên theo thứ tự: tính an toàn - tính phù hợp - tính thẩm mỹ - tính kinh tế.
Nguồn tham khảo
Bài viết được đăng lại từ bài báo thầy Thành đã đăng năm 2019 trên Raisedhappy
------------------
Nguyễn Minh Thành
Nghiên cứu sinh Tiến sĩ Tâm lý học (Bỉ)
Thạc sĩ Khoa học (MS) Tâm lý học Phát triển và Giáo dục (Trung Quốc)
Chuyên gia Tâm lý học Gia đình và Trẻ em
Comentários