Lý thuyết về Bánh xe cảm xúc

Bạn cảm thấy thật buồn? Vậy cảm xúc này đến từ đâu?

Bạn cảm thấy lơ lửng? Vậy cảm xúc này thực ra là gì?

Hay đôi khi bạn tự hỏi: “Rốt cuộc con người có bao nhiêu cảm xúc đây?”

Nếu là một Giáo viên hay Phụ huynh bạn có thể đã có lúc phân vân “Vậy tôi phải Giáo dục cảm xúc cho học sinh/ con cái của mình như thế nào cho đúng? Làm sao để phát triển trí thông minh cảm xúc EQ cho chúng đây?”

Bài viết về Lý thuyết Bánh xe cảm xúc của nhà tâm lý học tiến hoá Robert Plutchik dưới đây có thể sẽ hữu ích với bạn.

Lý thuyết Bánh xe cảm xúc của nhà tâm lý học tiến hoá Robert Plutchik

Lý thuyết Bánh xe cảm xúc được phát triển bởi nhà tâm lý học người Mỹ là Tiến sĩ Robert Plutchik vào năm 1980 như một công cụ trực quan để giúp chúng ta có thể hiểu được lý thuyết tiến hóa tâm lý của ông. Ông phân định cảm xúc của con người thành tám loại cảm xúc chính trong các cặp đối cực:

• Niềm vui - Nỗi buồn

• Tin tưởng - Chán ghét

• Sợ hãi - Tức giận

• Bình thản - Ngạc nhiên

  
  

Bánh xe cảm xúc có thể được sử dụng để điều hướng giữa các cường độ khác nhau mà cảm xúc mang lại và gợi lên. Như vậy, Bánh xe chủ yếu hữu ích để xác định một cách khách quan những cảm xúc mang tính mãnh liệt. Nghiên cứu của Robert Plutchik cho thấy có tất cả 34.000 cảm xúc có thể nhận biết và phân biệt. Tuy nhiên, sự thật là chúng ta thực sự không thể phân biệt và hiểu được tất cả 34.000 cảm xúc đó. Bằng cách gom những cảm xúc này thành 8 cảm xúc chính, mọi thứ trở nên đơn giản hơn một chút.

Nền tảng của lý thuyết của ông bắt nguồn từ 10 định đề sau:

1. Nghiên cứu về Động vật và Con người: Não giữa hay hệ thống limbic của con người khá giống với động vật có vú. Điều này có nghĩa là động vật và con người trải nghiệm những cảm xúc cơ bản giống nhau.

2. Lịch sử tiến hóa: Cảm xúc ra đời như một phần của quá trình tiến hóa, rất lâu trước khi có vượn hay người.

3. Vấn đề sống còn: Vai trò ảnh hưởng nhất của cảm xúc là giúp chúng ta tồn tại.

4. Sự khuôn mẫu: Đây là những mô hình và yếu tố nhận dạng phổ biến tạo nên mỗi cảm xúc.

5. Cảm xúc cơ bản: Những cảm xúc cơ bản nhất là những cảm xúc chính: tin tưởng, sợ hãi, bất ngờ, buồn bã, ghê tởm, giận dữ, bình thản và niềm vui.

6. Sự kết hợp các cảm xúc: Việc thêm vào những cảm xúc chính này sẽ tạo ra những cảm xúc mới. Chẳng hạn như: tình yêu = (niềm vui + niềm tin); cảm giác tội lỗi = (niềm vui + nỗi sợ hãi); vui mừng = (niềm vui + bất ngờ)

7. Xây dựng giả thuyết: Cảm xúc là những cấu trúc, hoặc ý tưởng, giúp mô tả một trải nghiệm nhất định.

8. Sự đối nghịch: Giống như nhiều thứ trong tự nhiên, có một sự đối ngẫu với cảm xúc, do đó mỗi cảm xúc đều có đối cực của nó:

   • Nỗi buồn là đối nghịch với niềm vui

   • Niềm tin là trái ngược với sự ghê tởm

   • Sợ hãi là trái ngược với sự tức giận

   • Bất ngờ là trái ngược với bình thản

9. Sự liên quan/ điểm chung: Điểm chung giúp xác định cảm xúc nào có liên quan nhiều hơn với nhau và cảm xúc nào hoàn toàn trái ngược.

10. Cường độ cảm xúc: Mức độ thay đổi cường độ từ rất mạnh đến yếu, tạo ra lượng cảm xúc đa dạng mà chúng ta có thể cảm nhận được. Như là:

    • Niềm tin đi từ chấp nhận đến ngưỡng mộ

    • Nỗi sợ hãi chuyển từ sự rụt rè sang kinh hãi

    • Bất ngờ đi từ sự không chắc chắn đến kinh ngạc

    • Nỗi buồn chuyển từ u ám sang đau buồn

    • Sự chán ghét đi từ không thích đến ghê tởm

    • Tức giận đi từ khó chịu đến giận dữ

    • Bình thản đi từ quan tâm đến cảnh giác

    • Niềm vui đi từ thanh thản đến ngây ngất

      
      

Cấu tạo của Bánh xe cảm xúc

Nhìn vào bánh xe cảm xúc này chúng ta có thể nhận thấy ba đặc điểm chính:

• Màu sắc: Tám cảm xúc được sắp xếp theo màu sắc và bao gồm một tập hợp các cảm xúc có tính chất tương tự. Những cảm xúc chính nằm ở vòng tròn thứ hai. Những cảm xúc không có màu sắc là sự pha trộn của hai cảm xúc chính. Ví dụ: Joy + Just = Love

  
  

• Các lớp cảm xúc - Càng di chuyển gần đến trung tâm của vòng tròn chứng tỏ cường độ cảm xác càng được tăng lên, và vì vậy màu sắc cảm cảm xúc cũng đậm hơn. Chẳng hạn, ở trung tâm của bánh xe, những cảm xúc chính thay đổi từ: tức giận sang giận dữ; bình thản đến cảnh giác; niềm vui đến ngây ngất; tin tưởng đến ngưỡng mộ; sợ hãi đến kinh khiếp; ngạc nhiên đến kinh ngạc; nỗi buồn đến đau buồn; chán ghét đến ghê tởm. Di chuyển đến các lớp bên ngoài, màu sắc trở nên nhạt hơn và cường độ của cảm xúc cũng giảm xuống.

  
  

• Mối quan hệ - Những cảm xúc trái cực có thể được cho là đối diện nhau. Khoảng trống ở giữa các cảm xúc thể hiện sự kết hợp mà chúng ta có được khi các cảm xúc chính được trộn lẫn. Vì vậy, chúng ta thấy sự xuất hiện của những cảm xúc như tình yêu, sự lạc quan, sự năng nổ, sự khinh miệt, sự hối hận, sự từ chối, sự sợ hãi và sự phục tùng.

  
  

Tác dụng tuyệt vời của Bánh xe cảm xúc

Cái hay của công cụ này nằm ở khả năng đơn giản hóa các khái niệm rất phức tạp. Hiểu thường là bước đầu tiên để giải quyết một vấn đề nan giải. Nhưng, khi câu hỏi liên quan đến cảm xúc của chúng ta, một quá trình xảy ra ở cấp độ tiềm thức, việc xác định và diễn đạt mọi thứ khó khăn hơn nhiều.

Đây là lý do tại sao công cụ này rất hữu ích. Nó cho phép người dùng hình dung cảm xúc của họ, và do đó hiểu được sự kết hợp cảm xúc nào đã tạo ra kết quả này.

Một khi chúng ta phản đối và hiểu được cảm xúc, chúng ta có thể nắm bắt được chúng và hướng sự tập trung của chúng ta theo hướng cảm xúc mà chúng ta thực sự muốn cảm nhận.

Sử dụng Bánh xe cảm xúc cho phép cá nhân thực sự khám phá những cảm xúc chính mà họ đang cảm nhận, và cách họ kết hợp để tạo ra cảm xúc thứ cấp (sợ hãi, hối hận, gây hấn, lạc quan,…) cũng như xác định cường độ cảm xúc đang diễn ra trong bản thể của mình.

Theo Mô hình tuần tự Plutchik, các cảm xúc được kích hoạt do các kích thích cụ thể, đặt ra các mô hình hành vi nhất định (Krohn, 2007).

Plutchik đã xác định các hành vi sinh tồn sau đây thúc đẩy hành động của con người:

• Tự vệ: Rút lui, trốn tránh (được kích hoạt bởi sự sợ hãi và kinh hãi)

• Phá hủy: Xóa bỏ rào cản đối với sự thỏa mãn nhu cầu (được kích hoạt bởi sự tức giận và giận dữ)

• Xã hội: Sự nuôi dưỡng (được kích hoạt bởi sự chấp nhận)

• Từ chối: Phản ứng với tác nhân gây hại (được kích hoạt bởi sự ghê tởm)

• Sinh sản: Sự tiếp cận, kết hợp và duy trì nguồn gen (được kích hoạt bởi niềm vui và sự vui thích)

• Hoà nhập: Phản ứng với sự mất mát (được kích hoạt bởi nỗi buồn và sự đau khổ)

• Thăm dò: Điều tra một môi trường (được kích hoạt bởi sự tò mò và vui chơi)

• Định hướng: Phản ứng tiếp xúc với vật lạ (được kích hoạt bởi cảm xúc bất ngờ)

Những quy tắc vàng là:

• Học cách cảm nhận cảm xúc của bạn

• Tìm ra nguyên nhân của cảm xúc trong bạn

• Trở nên tò mò và kiên nhẫn với cảm xúc của bạn

• Hãy thể hiện cảm xúc thực của bạn với người khác khi nói chuyện về họ

• Tôn trọng cảm xúc của người khác và thể hiện sự đồng cảm

• Học cách chấp nhận rằng bạn có những cảm xúc khác nhau

• Thay đổi cảm xúc của bạn bằng những cảm xúc khác.

Nguồn tham khảo 

• Dịch và tổng hợp: Nghiên cứu sinh Tiến sĩ Tâm lý Nguyễn Minh Thành

• Nguồn bài viết: Tâm lý học tích cực

------------------

Nguyễn Minh Thành

Nghiên cứu sinh Tiến sĩ Tâm lý học (Bỉ)

Thạc sĩ Khoa học (MS) Tâm lý học Phát triển và Giáo dục (Trung Quốc)

Chuyên gia Tâm lý học Gia đình và Trẻ em