Lý giải khoa học về những câu hỏi bất tận của trẻ mầm non

Bạn vừa mới nhấp ngụm cà phê thứ ba thì con bắt đầu: “Mẹ ơi, sao hôm nay trời xanh thế?”. Trước khi bạn kịp nghĩ ra câu trả lời, câu hỏi tiếp theo đã tới: “Sao chim hót to vậy mẹ? Tại sao con chưa được đi bơi? Sao phải ăn sáng khi trời đã nắng rồi? Vì sao mặt trời lại làm mọi thứ sáng lên?”…

Trước khi bạn đổ xong bát ngũ cốc, bạn đã phải đối mặt với 17 câu hỏi, và phía trước là cả một ngày hè dài dằng dặc. Gần như mọi phụ huynh nuôi con nhỏ đều từng trải qua điều này: vừa tự hào vì con quá tò mò, vừa choáng ngợp trước số lượng câu hỏi không hồi kết. (Những phụ huynh có con hiếm khi đặt câu hỏi cũng có nỗi niềm riêng, và chúng ta cũng có lời khuyên cho họ.)

Mùa hè dường như làm mọi thứ trở nên dữ dội hơn, những ngày dài hơn, ít lịch trình hơn, và nhiều thời gian hơn cho những tâm trí bé nhỏ bận rộn tò mò về mọi thứ chúng nhìn thấy, nghe thấy và trải nghiệm.

Điều bạn cần biết là: Con bạn không cố ý làm bạn phát điên (dù đôi khi có vẻ như vậy). Con không đặt những câu hỏi ngẫu nhiên. Con đang chủ động cố gắng kết nối những điều mình quan sát được để hiểu thế giới.

Vấn đề không nằm ở việc trẻ hỏi quá nhiều, mà là hầu hết chúng ta chưa từng được dạy cách hỗ trợ giai đoạn phát triển này sao cho vừa nuôi dưỡng sự phát triển của trẻ, vừa bảo vệ được sự bình an của chính mình.

Điều gì ẩn đằng sau những câu hỏi của trẻ nhỏ?

Nếu con bạn đang ở độ tuổi từ 3 đến 5 thì chúc mừng bạn, bạn đang bước vào một thời kỳ mà các nhà nghiên cứu gọi là “giai đoạn vì sao” (the why phase). Trẻ vẫn hỏi các câu hỏi bắt đầu bằng ai, cái gì, ở đâu và tại sao trong suốt quá trình phát triển, nhưng giai đoạn này là lúc các câu hỏi “vì sao” chiếm ưu thế trong thế giới tò mò của trẻ.

Ở độ tuổi này, trẻ bắt đầu hiểu một điều vô cùng đặc biệt: rằng người khác có kiến thức, và kiến thức đó có thể tiếp cận được chỉ bằng cách đặt câu hỏi. Hãy nghĩ xem sự nhận thức đó tinh tế và phức tạp như thế nào. Con bạn nhận ra rằng: bạn biết những điều mà con không biết và bằng cách nói ra suy nghĩ, con có thể học được điều đó từ bạn.

Sự bùng nổ về sự tò mò này diễn ra song song với những bước nhảy vọt trong phát triển não bộ.

• Ngôn ngữ phát triển vượt bậc, không chỉ từ vựng mà cả khả năng sử dụng lời nói để khám phá ý tưởng.

• Tư duy logic bắt đầu hình thành - trẻ biết kết nối nguyên nhân và hệ quả.

• Và trẻ bắt đầu phát triển cái mà các nhà tâm lý học gọi là “thuyết tâm trí” - hiểu rằng người khác có suy nghĩ và kiến thức khác mình.

Điều thú vị là việc học này không chỉ diễn ra trong não bộ. Nghiên cứu cho thấy chúng ta tư duy bằng toàn bộ cơ thể thông qua chuyển động, đôi tay khi khám phá vật thể, và môi trường xung quanh.Khi con cầm một cành cây và quan sát nó trong khi hỏi về cây, hoặc nhảy cẫng lên rồi hỏi về trọng lực - con không bị phân tâm khỏi việc học. Con đang học hiệu quả hơn bằng cách sử dụng "bộ não mở rộng" (extended mind).

Tôi thích hình dung theo cách này: Con bạn giống như một nhà nghiên cứu tí hon. Con quan sát thấy điều gì đó không khớp với hiểu biết hiện tại của mình, con hình thành giả thuyết về cách nó vận hành, rồi kiểm chứng bằng cách hỏi bạn về điều đó. Khi bạn đưa ra câu trả lời, con không chỉ cất giữ nó mà còn kết nối nó với những gì đã biết, xem nó phù hợp thế nào trong “bức tranh lớn” về thế giới.

Chỉ cần trả lời đúng câu hỏi của trẻ đôi khi lại không giúp ích?

Khi con hỏi: “Sao cỏ màu xanh vậy mẹ?”, bản năng của bạn có thể là mở điện thoại và hỏi Google, Alexa hoặc ChatGPT. Câu trả lời nhanh gọn được đưa ra: “Vì có một chất gọi là chlorophyll (diệp lục)”.  Thế là xong, đúng không? Câu hỏi được giải đáp, bạn có thể tiếp tục ngày mới.

Nhưng nghiên cứu cho thấy rằng việc nhảy thẳng vào câu trả lời thực ra có thể gây hại. Nó dạy cho trẻ rằng học là thu thập dữ kiện, chứ không phải khám phá ý tưởng. Trẻ học được rằng: câu hỏi có sẵn một câu trả lời đúng nằm ở đâu đó, và việc của con là tìm ra nó từ người lớn (hoặc thiết bị điện tử).

Hãy tưởng tượng bạn đưa ra câu trả lời về diệp lục. Con nói “Ồ, vậy à”, rồi tiếp tục việc khác. Nhưng con thực sự đã học được điều gì chưa? Có thể là chưa. Con chưa khám phá được diệp lục là gì, nó làm gì, vì sao lá có màu khác nhau, và chúng liên quan thế nào đến mặt trời. Tất cả những gì con học được là: thiết bị biết mọi thứ, còn con thì không cần tự suy nghĩ.

Điều này tạo ra một thói quen đi tìm câu trả lời, thay vì rèn luyện tư duy. Trẻ bắt đầu tin rằng mỗi câu hỏi đều có một đáp án đúng, việc của mình là tìm ra nó càng nhanh càng tốt. Sự tò mò biến thành vạch đích, không còn là cánh cửa dẫn đến khám phá.

Và điều có thể khiến bạn ngạc nhiên là: Nghiên cứu cho thấy rằng phần lớn trẻ sẽ ngừng đặt ra những câu hỏi giàu tính tò mò như khi còn nhỏ, chỉ sau lớp Một. Lúc đó, trẻ chỉ hỏi: “Cái này có cần học không?” hoặc “Làm sao để hoàn thành việc thầy cô yêu cầu?”. Chúng ta, dù vô tình, đã huấn luyện trẻ đánh mất sự tò mò bẩm sinh.

Còn nếu thay đổi thì sẽ như thế nào?

Điều gì sẽ xảy ra nếu thay vì vội vàng trả lời, chúng ta tạm dừng lại để cùng con đặt câu hỏi? Chỉ một thay đổi nhỏ này thôi có thể tạo ra khác biệt rất lớn. Và nó thường bắt đầu bằng việc chúng ta cần nhìn lại chính mối quan hệ của mình với việc học.

Đừng cố gắng “chịu đựng” và cầu mong giai đoạn này sớm vượt qua, mà hãy nghĩ đây là cơ hội để tiếp cận một cách có chủ đích. Và điều đó bắt đầu bằng việc hiểu rằng phản xạ đưa ra câu trả lời nhanh thực chất đang chống lại quá trình học tự nhiên của trẻ.

3 cách phản hồi khi con liên tục đặt câu hỏi

1. Bắt đầu bằng câu hỏi: “Con nghĩ sao?”

Lần tới khi con hỏi: “Sao bầu trời có màu xanh hả mẹ?”, hãy dừng lại một chút. Cùng con ngẩng nhìn bầu trời. Rồi bạn có thể nói: “Ồ, đó là một câu hỏi hay đấy. Con nghĩ sao?”.

Sự thay đổi nhỏ này không chỉ để bạn có thêm vài giây suy nghĩ. Nó gửi đến con thông điệp rằng:

• Mẹ thực sự trân trọng câu hỏi của con.

• Mẹ tin con có khả năng suy nghĩ về điều này.

• Mẹ con mình có thể cùng nhau khám phá.

Việc này giúp con có thời gian vận dụng tư duy trước khi được trao ngay câu trả lời. Nó nuôi dưỡng khả năng suy luận, đặt giả thuyết và kết nối kiến thức.

Khi chúng ta vội vàng đưa ra sự thật (hoặc đơn giản là hỏi: “Ben, tại sao trời xanh?”), chúng ta vô tình gửi đi thông điệp rằng việc học đến từ bên ngoài, chứ không nằm bên trong bản thân con. Lâu dần, điều đó có thể dập tắt sự tò mò mà ta đang muốn nuôi dưỡng.

2. Biến câu hỏi của con thành các “cuộc điều tra” nhỏ

Thay vì xem mỗi câu hỏi là điều cần nhanh chóng trả lời rồi chuyển sang chuyện khác, hãy xem chúng là bệ phóng để khám phá. Điều này không có nghĩa là bạn phải biến mọi thứ thành bài học nghiêm túc. Nó chỉ đơn giản là: theo đuổi sự tò mò của con thêm một bước.

Ví dụ thực tế: Khi con hỏi vì sao cá sống được dưới nước, bạn có thể nói:

• “Mẹ cũng đang thắc mắc điều đó đấy. Nhà mình có cuốn sách nào về cá không nhỉ? Hay mình cùng tìm hiểu thử xem?”.

• Hoặc: “Con nghĩ điều gì sẽ xảy ra nếu một con cá cố sống trên cạn như con người?”.

Điều cốt lõi là tiến thêm một bước, chứ không nhảy vọt đến câu trả lời cuối cùng. Đây chính là phương pháp gọi là giàn giáo học tập (scaffolding) - bạn cung cấp đủ sự hỗ trợ để con tiếp tục học hỏi, nhưng không quá mức đến nỗi thay con suy nghĩ.

Có thể bạn cùng con xem một cuốn sách, một đoạn video ngắn. Hoặc chỉ đơn giản là trò chuyện khi đang rửa bát. Mục tiêu không phải là trở thành chuyên gia sinh học về cá. Mà mục tiêu là cho con thấy rằng: những câu hỏi của con rất đáng để khám phá.

3. Để con dẫn dắt việc học, không cần lúc nào cũng phải “dạy”

Đây có thể là thay đổi khó nhất với nhiều phụ huynh - đặc biệt nếu chúng ta lớn lên trong môi trường mà người lớn là người hỏi, trẻ con là người trả lời. Nhưng khi ta để trẻ tự dẫn dắt việc học của mình, trẻ sẽ gắn bó lâu hơn và đào sâu hơn rất nhiều so với việc ta cố gắng “dạy” các con.

Thay vì trở thành “người thông thái trên sân khấu”, hãy thử làm “người bạn đồng hành bên cạnh”. Vai trò của bạn không phải là thuyết giảng mọi điều bạn biết (thường làm trẻ... lạc mất sự chú ý). Vai trò của bạn giống như một người bạn đồng hành đáng tin cậy - người giúp con tìm tài liệu, đặt câu hỏi hay và ăn mừng những phát hiện mới của con.

Điều này có thể có nghĩa là:

• Bạn phải kiềm chế bản thân khi thấy con đang xây một thứ gì đó mà bạn biết sẽ không hoạt động.

• Bạn cho phép con dành rất nhiều thời gian cho một điều mà bạn cho là chẳng mấy “hiệu quả".

• Bạn theo con vào một thế giới bạn hoàn toàn không biết gì cả, và bạn biết không? Điều đó hoàn toàn ổn!

Việc tin tưởng vào khả năng học hỏi của con, và vào chính bản năng làm cha mẹ của mình, không phải lúc nào cũng dễ dàng. Nhất là khi bạn từng học trong một hệ thống coi trọng kiến thức đúng/ sai và kỳ vọng cha mẹ phải luôn “có sẵn câu trả lời”. Nhưng học cách lùi lại một bước và tin vào quá trình học của con (và vào trực giác của bạn) thường là điều mạnh mẽ nhất bạn có thể làm.

Lời kết dành cho cha mẹ

3 cách tiếp cận này ban đầu có thể hơi xa lạ, nhất là nếu bạn quen làm “người cung cấp câu trả lời” trong gia đình. Nhưng khi bạn bắt đầu thực hành, bạn sẽ thấy điều gì đó thật đáng kinh ngạc: Câu hỏi của con không còn khiến bạn mệt mỏi, mà trở nên thú vị hơn. Bạn không còn cảm thấy áp lực phải biết mọi thứ, mà được cùng con khám phá mọi thứ.

Phương pháp thật ra đơn giản lắm: (1) Tạm dừng lại; (2) Cùng con ngạc nhiên, tò mò; (3) Tiến thêm một bước nhỏ; (4) Và để con dẫn lối. Bởi vì sự thật là: Những câu hỏi của con không cản trở việc học, chúng chính là việc học.

(Bài viết của tác giả Jen Lumanlan, M.S., M.Ed., chuyên gia Giáo dục và Tâm lý phát triển trẻ em được đăng trên Psychology Today). Dịch và tổng hợp: Family & Child Psychology with Nguyen Minh Thanh.

Nếu bạn từng bối rối trước những câu hỏi bất tận của con hay phân vân không biết nên phản hồi thế nào để nuôi dưỡng tư duy, sự tò mò và khả năng học hỏi của trẻ, khóa học “Tâm lý Trẻ em” sẽ là cánh cửa giúp bạn hiểu sâu hơn về thế giới nội tâm đầy màu nhiệm của con trong suốt thời thơ ấu.

Tham gia khóa học cùng thầy Thành, bạn sẽ:

• Khám phá cấu trúc phát triển tâm lý của trẻ từ 0-10 tuổi qua lăng kính của Tâm lý học phát triển - một nền tảng giúp bạn hiểu rằng mỗi câu hỏi, mỗi hành vi của trẻ đều phản ánh những nhu cầu rất cụ thể theo từng giai đoạn.

• Tìm hiểu đặc điểm tâm lý và nhu cầu của trẻ ở từng độ tuổi, từ giai đoạn sơ sinh đến tiền dậy thì - để từ đó, bạn có thể điều chỉnh cách giao tiếp, chơi cùng, dạy dỗ hoặc đồng hành sao cho phù hợp với nhịp phát triển tự nhiên của con.

• Đánh giá sự tương thích giữa cách bạn đang nuôi dạy và tiến trình phát triển của trẻ, đồng thời nhìn ra những điều cần điều chỉnh để giúp con không chỉ học tốt ở hiện tại mà còn sẵn sàng bước vào những chặng đường phát triển tiếp theo một cách vững vàng và tự tin.

Hành trình đồng hành cùng con không nhất thiết phải bắt đầu từ sự hoàn hảo, mà có thể bắt đầu từ một hiểu biết đúng đắn về tâm lý phát triển. Thông tin về thời gian, nội dung và chính sách học phí mọi người xem qua: tại đây. Hẹn gặp mọi người tại khóa học!

------------------

Nguyễn Minh Thành

Nghiên cứu sinh Tiến sĩ Tâm lý học (Bỉ)

Thạc sĩ Khoa học (MS) Tâm lý học Phát triển và Giáo dục (Trung Quốc)

Chuyên gia Tâm lý học Gia đình và Trẻ em