Kỷ luật tích cực: Những lưu ý quan trọng dành cho cha mẹ

Việc nuôi dạy con, đặc biệt là giúp con hình thành những hành vi tích cực, là một phần quan trọng trong hành trình làm cha mẹ. Đôi khi đó là một việc không hề dễ dàng, nhưng cũng mang lại rất nhiều niềm vui và sự mãn nguyện. Dù có lúc khiến cha mẹ cảm thấy mệt mỏi hay bối rối, nhưng chỉ cần nắm vững một vài nguyên tắc cốt lõi, mọi thứ sẽ trở nên nhẹ nhàng hơn rất nhiều.

Những nguyên tắc cốt lõi của Kỷ luật tích cực

• Làm gương cho con bằng cách thể hiện những hành vi bạn mong muốn con học theo.

• Chú ý và khen ngợi những hành vi tích cực của con.

• Hiểu rõ giai đoạn phát triển mà con đang trải qua.

• Đặt ra kỳ vọng rõ ràng và thực tế, phù hợp với độ tuổi và sự phát triển của con.

• Tạo nếp sinh hoạt và cấu trúc rõ ràng trong ngày của con.

• Sử dụng kỷ luật như một cách hướng dẫn và dạy dỗ, thay vì trừng phạt.

• Giữ thái độ bình tĩnh và nhất quán khi cần uốn nắn hành vi của con.

• Hiểu rằng hành vi tiêu cực của con thường từng mang lại một lợi ích nào đó, và con cần được hướng dẫn để thay đổi.

• Lặp đi lặp lại để củng cố những hành vi tích cực.

• Chủ động chuẩn bị trước cho những tình huống có thể xảy ra và cách con sẽ phản ứng.

• Luôn giữ bình tĩnh, điềm đạm và kiểm soát tốt cảm xúc của chính mình.

Làm gương hành vi phù hợp cho con

Trẻ học bằng cách quan sát mọi người xung quanh, đặc biệt là cha mẹ. Khi bạn sử dụng những cách cư xử đúng mực và kỹ năng kiểm soát cảm xúc hiệu quả, bạn đang dạy con làm điều tương tự.

• Chỉ ra hành vi chia sẻ của người lớn. Trẻ thường cảm thấy chỉ có mình mới bị yêu cầu “lễ phép”, “chia sẻ” hay “chờ đến lượt”. Vì vậy, khi người lớn thể hiện sự chia sẻ, hãy chủ động chỉ ra cho con thấy. Ví dụ: “Ba đang chia phần nước của mình với mẹ đó. Ba chia sẻ giỏi quá!”

• Làm gương cho con về cách giữ bình tĩnh. Hãy dạy con cách làm dịu bản thân khi tức giận hay khó chịu. Ví dụ, nếu bạn cảm thấy căng thẳng vì kẹt xe, bạn có thể nói: “Mẹ đang thấy rất bực mình vì kẹt xe. Con giúp mẹ bình tĩnh lại bằng cách cùng mẹ hít thở sâu 10 lần nhé!”

• Dạy con nói ra cảm xúc của mình. Khi bạn cảm thấy cực kỳ khó chịu, có thể bạn muốn buột miệng nói: “Con đang làm mẹ phát điên lên rồi đấy!”. Nhưng thay vào đó, hãy thể hiện cảm xúc thật một cách có kiểm soát: “Mẹ đang thấy rất căng thẳng lúc này!”. Cách này giúp con học cách diễn đạt cảm xúc một cách thành thật và không làm tổn thương người khác.

  
  

Sau đó, hãy giúp con tập làm điều tương tự khi con đang buồn bực. Ví dụ: “Có vẻ như con đang thấy buồn, đúng không?”. Nếu bạn đoán sai cảm xúc của con, hãy để con được nói lại cảm xúc thật của mình. Điều đó cũng là một phần trong việc học cách nhận diện và thể hiện cảm xúc.

Hành vi + Sự chú ý = Nhiều hành vi hơn

Nếu bạn giống như hầu hết mọi người, bạn sẽ để con yên khi con cư xử đúng mực, nhưng lại lập tức chú ý đến con khi con có hành vi chưa phù hợp. Điều này thường phản tác dụng. Việc bạn dành sự chú ý khi con cư xử sai thực chất lại khiến hành vi đó lặp lại nhiều hơn - vì trẻ đã học được rằng đó là cách để được cha mẹ chú ý!

Cách hiệu quả nhất để cải thiện hành vi là tăng cường sự chú ý khi con làm điều bạn mong muốn, và giảm bớt sự chú ý khi con làm điều bạn không muốn.

Một cách đơn giản để khuyến khích hành vi tích cực là mô tả hành vi con đang làm đúng và khen ngợi khi con thật sự cố gắng. Ví dụ:

• “Con nghe lời ngay từ lần đầu tiên, giỏi lắm!”

• “Con đã dùng giọng nói nhỏ nhẹ trong nhà, mẹ rất thích điều đó.”

  
  

Việc khen ngợi có thể chưa quen thuộc ban đầu, nhưng càng thực hành nhiều, bạn sẽ càng thấy dễ dàng hơn. Và con bạn thì sẽ càng ngày càng cư xử tốt hơn nhờ sự chú ý tích cực của bạn.

"Đổng hồ chú ý" của trẻ

Khi trẻ nhận đủ sự chú ý tích cực từ cha mẹ, các con sẽ không cần cư xử sai để được chú ý nữa. Hãy nhớ rằng: tình yêu thương và sự gần gũi hằng ngày là nhiên liệu quan trọng giúp trẻ ổn định cảm xúc và cư xử đúng mực.

Một cách rất dễ để “nạp đầy đồng hồ chú ý” cho trẻ là dành thời gian chất lượng mỗi ngày, dù chỉ 5 phút, để chơi cùng con - đặc biệt là sau khi bạn vừa đi làm về hoặc vừa hoàn thành công việc bận rộn.

Khi chơi với con, hãy để con chọn đồ chơi và dẫn dắt cuộc chơi. Bạn có thể rất muốn chỉ dẫn con hoặc đặt nhiều câu hỏi, nhưng cách tốt nhất là mô tả những gì con đang làm và khen ngợi cụ thể. Ví dụ:

• “Con đang cố gắng xây một tòa tháp cao, mẹ thấy rồi đấy.”

• “Con ngồi yên lặng chơi cùng mẹ, tuyệt vời quá!”

  
  

Một cách nữa để thể hiện sự chú ý tích cực mà không làm gián đoạn con khi con đang chơi tốt, đó là đụng chạm nhẹ nhàng một cách yêu thương, như chạm vào vai, vuốt nhẹ lưng con. Các chuyên gia khuyến nghị cha mẹ nên dành 50 đến 100 lần chạm yêu thương ngắn mỗi ngày cho trẻ.

Bạn cũng có thể giảm hành vi tiêu cực bằng cách bỏ qua, nhưng điều này chỉ hiệu quả khi bạn đã thường xuyên chú ý đến những hành vi tốt của con. Cách đơn giản nhất là “phớt lờ có kế hoạch” (planned ignoring), tức là không nói chuyện, không nhìn, không đụng chạm khi con đang cư xử sai.

Điều then chốt: Ngay khi hành vi chưa phù hợp dừng lại, hãy nhanh chóng chú ý tích cực trở lại, ví dụ: “Giờ con đã yên lặng rồi, trông con sẵn sàng để chơi cùng mẹ đấy!”. Tuy nhiên, không bao giờ được phớt lờ các hành vi gây nguy hiểm hoặc cần sự can thiệp ngay lập tức từ bạn.

Còn Time-out thì sao?

Một chiến lược khác là Time-out, nghĩa là tạm rút khỏi sự chú ý của người lớn. Time-out không nhằm mục đích trừng phạt hay cô lập trẻ về mặt xã hội, mà là để hướng dẫn và dạy trẻ cách bình tĩnh lại. Mục tiêu của phương pháp này là giúp trẻ tạm thời rời khỏi một tình huống căng thẳng để học cách tự điều chỉnh cảm xúc.

Bạn có thể bắt đầu sử dụng Time-out với trẻ từ 9 tháng tuổi trong nhiều tình huống khác nhau, từ không nghe lời đến ném đồ hoặc đánh người khác. Khi đưa trẻ vào Time-out, chỉ cần dùng một cụm từ thật ngắn gọn từ 2–3 từ, ví dụ:

• “Ném đồ - Time-out”

• “Đánh bạn - Time-out”

  
  

Việc dùng nhiều từ hơn sẽ chỉ khiến trẻ nhận được thêm sự chú ý, điều này đi ngược lại với mục đích của Time-out. Hãy đặt trẻ vào một nơi an toàn, nơi bạn có thể quan sát. Điều này giúp trẻ thấy rằng bạn không tức giận, và bạn vẫn hiện diện, nhưng đang chờ đợi con học cách bình tĩnh lại.

Bạn cũng có thể giúp trẻ nhận ra niềm vui mà mình đang bỏ lỡ. Với trẻ nhỏ, có thể đặt vào cũi hoặc một khu vực an toàn; với trẻ lớn hơn, có thể ngồi trên ghế hoặc bậc thềm. Hãy đảm bảo rằng không có đồ chơi trong khu vực đó, Time-out nên là một khoảng thời gian nhàm chán. Và đặc biệt quan trọng: không ai được nói chuyện, nhìn hay chạm vào trẻ trong thời gian Time-out.

Khi nào kết thúc Time-out? Thay vì đặt ra thời gian cố định, hãy mời trẻ ra khỏi Time-out khi cơ thể đã bình tĩnh lại. Đây là cách rất hiệu quả để dạy trẻ kỹ năng điều tiết cảm xúc. Bạn có thể ra dấu hiệu trẻ đã sẵn sàng khi tay yên, chân yên và miệng yên.

Khi thấy con đã bình tĩnh, bạn có thể nhẹ nhàng khen và nói: “Con bình tĩnh rồi, giỏi lắm. Bây giờ con có thể ra khỏi Time-out rồi!”. Không cần nói chuyện dài dòng sau khi kết thúc Time-out - điều này không giúp ích gì, đặc biệt là với trẻ còn quá nhỏ.

Time-out là một công cụ giáo dục tích cực nếu được sử dụng đúng cách. Nó không phải là hình phạt, mà là khoảng lặng giúp trẻ học cách kiểm soát bản thân và điều chỉnh hành vi một cách lành mạnh.

Nếu con không chịu ngồi yên khi Time-out, phải làm sao?

Một trẻ ở độ tuổi mầm non có thể được kỳ vọng sẽ ngồi yên trong Time-out. Nếu con bạn không chịu ngồi yên trong Time-out, hãy thử bình tĩnh nhưng kiên quyết dắt con trở lại ghế hoặc bậc dành cho Time-out. Nếu con vẫn từ chối không chịu ngồi yên, hãy thử áp dụng phương pháp “Time-out khi đi bộ”, tức là phớt lờ một cách có kế hoạch.

Khi con bạn đã bình tĩnh lại, hãy khen ngợi con vì đã biết điều chỉnh cảm xúc và mời con ngồi lại vào vị trí Time-out, ví dụ: “Con đã bình tĩnh rồi, giỏi lắm. Bây giờ con có thể ngồi vào ghế Time-out”. Nếu con vẫn từ chối, hãy tiếp tục phớt lờ. Khi con bình tĩnh lại, hãy tiếp tục mời con ngồi vào Time-out.

Chìa khóa của Time-out chính là luyện tập, luyện tập, và luyện tập. Tốt nhất là nên luyện tập nhiều lần khi con đang trong trạng thái bình tĩnh trước khi áp dụng thực tế. Việc luyện tập bao gồm:

• Để con ngồi vào vị trí mong muốn.

• Thể hiện tay yên, chân yên và miệng yên.

• Sau đó khen ngợi con.

  
  

Hãy làm cho việc luyện tập trở nên vui vẻ và khen thưởng con bằng lời khen. Người chăm sóc và các thành viên trong gia đình cũng có thể thực hành Time-out để làm mẫu hành vi đúng cho trẻ.

Time-out không phải là hình phạt và không bao giờ nên được sử dụng như một hình phạt. Điều quan trọng là phải giữ bình tĩnh và nói bằng giọng nhẹ nhàng, thấp. (Hãy hít vài hơi thật sâu trước khi bắt đầu!). Trẻ không nên bị để quá lâu trong Time-out. Ngay khi trẻ bình tĩnh lại - dù chỉ trong chốc lát, hãy khen con vì đã bình tĩnh lại và cho phép con ra khỏi Time-out.

Sự lặp lại là một trong những cách học hiệu quả nhất với trẻ nhỏ. Nhiều nhà tâm lý học cho rằng họ thà đưa trẻ vào Time-out 10 lần, mỗi lần 1 phút, còn hơn 1 lần kéo dài 10 phút, vì chính sự lặp đi lặp lại mới giúp trẻ học được cách điều chỉnh hành vi.

Dạy con làm theo hướng dẫn

Hành vi sai trái ở trẻ đôi khi có thể tránh được nếu chúng ta đưa ra hướng dẫn rõ ràng và đơn giản. Một số cách hiệu quả để làm điều này bao gồm:

• Giữ lời nói ngắn gọn, rõ ràng và đi thẳng vào vấn đề.

• Phù hợp với mức phát triển của trẻ. Một mẹo đơn giản là căn cứ theo độ tuổi của trẻ: mỗi tuổi tương ứng với một từ. Ví dụ, với trẻ 2 tuổi, bạn có thể nói: “Ngồi ở đây” thay vì “Mẹ nghĩ là con nên ngồi đây và không chạy lung tung.”

• Làm gương cho con về cách nói chuyện lịch sự, chẳng hạn như thường xuyên sử dụng các cụm từ “làm ơn” và “cảm ơn”.

• Tránh đưa ra hướng dẫn dưới dạng câu hỏi, vì điều này khiến trẻ có cơ hội từ chối. Ví dụ, thay vì hỏi “Con muốn dọn đồ chơi không?”, hãy nói “Đến lúc con dọn đồ chơi rồi!".

• Cho trẻ những lựa chọn đơn giản để tạo cảm giác chủ động, ví dụ: “Đến giờ đi siêu thị rồi. Con muốn mặc áo khoác xanh lá hay áo khoác vàng?”.

• Thu hút sự chú ý của trẻ trước khi đưa ra lời hướng dẫn. Hãy cúi xuống ngang tầm mắt, gọi tên con, giao tiếp bằng ánh mắt, chạm nhẹ vào tay và sử dụng giọng nói rõ ràng hơn bình thường để con cảm nhận được sự thay đổi trong giọng điệu.

• Điều quan trọng là hãy luôn khen ngợi con khi con làm theo hướng dẫn, dù là làm tốt hay chỉ mới cố gắng làm theo. Sự ghi nhận này sẽ khuyến khích trẻ hợp tác nhiều hơn trong những lần sau.

Tạo động lực cho trẻ bằng phần thưởng

Phần thưởng là một cách hiệu quả để giúp trẻ học các kỹ năng mới hoặc hoàn thành nhiệm vụ. Ví dụ, một trẻ thường gặp khó khăn trong việc chuẩn bị đúng giờ có thể được hỗ trợ bằng hệ thống phần thưởng dành cho việc hoàn thành đúng giờ.

Điều quan trọng là phần thưởng không nhất thiết phải tốn tiền, chúng có thể đơn giản như việc được dành thời gian chất lượng bên cha mẹ, hay được chọn bộ phim để xem trong buổi tối của gia đình. Quan trọng hơn cả, bạn cần thực hiện đúng lời hứa về phần thưởng khi trẻ đã hoàn thành mục tiêu.

Hệ thống phần thưởng hiệu quả

• Đặt mục tiêu tích cực. Ví dụ, “Chuẩn bị đúng giờ” sẽ hiệu quả hơn “Không được trễ".

• Giữ mọi thứ đơn giản và rõ ràng. Mỗi mục tiêu nên có phần thưởng riêng biệt. Nên tập trung vào 1 đến 3 mục tiêu cùng lúc, quá nhiều mục tiêu sẽ khiến cả bạn và trẻ cảm thấy quá tải.

• Không cần thiết phải dùng phần thưởng vật chất. Một lời khen ngợi, cái ôm, hay cái vỗ vai khích lệ cũng có thể là phần thưởng giá trị. Hạn chế sử dụng phần thưởng vật chất để tránh việc trẻ quá phụ thuộc vào chúng.

• Thưởng càng sớm càng tốt. Trẻ cần nhận phần thưởng gần như ngay sau khi hoàn thành mục tiêu. Việc chờ đợi quá lâu có thể khiến trẻ mất hứng thú và giảm hiệu quả của phần thưởng.

• Chia nhỏ các nhiệm vụ phức tạp. Ví dụ, “chuẩn bị buổi sáng” có thể được chia thành: thay đồ, ăn sáng, xếp đồ vào cặp và lên xe. Khi trẻ đã quen, bạn có thể nâng mức yêu cầu: cần hoàn thành nhiều bước hơn để đạt được phần thưởng.

• Linh hoạt và cập nhật thường xuyên. Điều khiến trẻ hào hứng hôm nay có thể không còn hiệu quả vào ngày mai. Vì thế, hãy thay đổi phần thưởng theo nhu cầu và hứng thú của trẻ. Ví dụ, thời gian sử dụng thiết bị điện tử như chơi game, xem TV,... những điều thường dễ dàng tiếp cận có thể được biến thành đặc quyền hoặc phần thưởng giới hạn về thời gian để tăng giá trị.

  
  

Nếu mọi thứ vẫn chưa cải thiện thì phải làm sao?

Dù cha mẹ hoặc người chăm sóc đã rất nỗ lực, đôi khi những chiến lược được đề cập trong tài liệu này vẫn chưa mang lại hiệu quả như mong muốn. Khi đó, có thể có những yếu tố khác đang ảnh hưởng đến hành vi của trẻ, và chúng ta cần cân nhắc kỹ hơn.

• Gần đây con có ngủ đủ giấc không? Cũng như người lớn, trẻ em khi thiếu ngủ sẽ dễ cáu gắt, khó lắng nghe, khó làm theo hướng dẫn và không thể hoạt động bình thường. Bạn có thể tra từ khóa “sleep” (ngủ) trên trang www.HealthyChildren.org để tìm hiểu thêm về cách hỗ trợ giấc ngủ chất lượng cho trẻ.

• Con có đang cảm thấy an toàn không? Trẻ cần cảm thấy an toàn để có thể học tập và cư xử đúng mực. Nếu con từng trải qua điều gì đó khiến con thấy bất an, chẳng hạn như cha mẹ ly hôn, chuyển nhà, mất người thân hoặc một sự kiện đáng sợ trong cộng đồng, hành vi có thể bị ảnh hưởng. Việc quay lại với một lịch trình quen thuộc hoặc xây dựng thói quen mới sẽ giúp con cảm thấy được kiểm soát và an toàn hơn.

  
  

• Trẻ có được ở bên những người yêu thương mình không? Một trong những yếu tố quan trọng nhất giúp trẻ phát triển tốt chính là có những mối quan hệ ổn định và yêu thương, đặc biệt là với cha mẹ. Nếu mối quan hệ này bị gián đoạn vì bất cứ lý do gì, hãy tìm cách kết nối lại. Dành nhiều thời gian chất lượng cho con sẽ giúp con cảm thấy được yêu thương và ổn định hơn về mặt cảm xúc.

  
  

• Có điều gì khó khăn đã xảy ra gần đây không? Một trải nghiệm khó khăn, dù là nhỏ với người lớn, cũng có thể là cơn bão lớn trong lòng trẻ. Khi ấy, con có thể trở nên khó tập trung, dễ nổi nóng hoặc không nghe lời, vì cơ thể và tâm trí của con đang phản ứng với căng thẳng. Giống như khi con bị trầy đầu gối và cần một miếng băng dán, một đứa trẻ bị tổn thương về cảm xúc cũng cần được an ủi, vỗ về và hỗ trợ tinh thần từ người lớn để tiếp tục tiến về phía trước.

  
  

• Nếu tình hình không cải thiện, hãy cân nhắc nhờ đến chuyên gia. Nếu bạn cảm thấy con vẫn tiếp tục gặp khó khăn, hãy trò chuyện với bác sĩ nhi khoa. Họ có thể giúp bạn kết nối với các nhà tâm lý học hoặc chuyên gia phù hợp để hỗ trợ sâu hơn cho con.

  
  

• Còn bạn thì sao, người đang nuôi dưỡng và đồng hành cùng con? Bạn có ngủ đủ không? Bạn có đang cảm thấy an toàn, được kết nối và có những mối quan hệ nâng đỡ? Người lớn cũng cần được chăm sóc sức khỏe tinh thần không kém gì trẻ em. Nếu bạn đang trải qua căng thẳng hoặc có những tổn thương chưa được chữa lành, điều đó cũng có thể ảnh hưởng đến khả năng thấu hiểu, kiểm soát cảm xúc và nuôi dạy con. Hãy chủ động tìm sự hỗ trợ từ gia đình, bạn bè hoặc chuyên gia nếu cần thiết. Một người lớn được chăm sóc tốt mới có thể chăm sóc tốt cho trẻ em.

  
  

Hành vi của trẻ sau một biến cố tâm lý

Những chiến lược được nêu ở trên có thể hiệu quả với phần lớn trẻ em. Tuy nhiên, nếu một đứa trẻ đã trải qua một biến cố tâm lý, chẳng hạn như mất ông bà, cha mẹ ly thân hoặc có người thân trong gia đình đang vật lộn với vấn đề nghiện ngập, thì hành vi của trẻ có thể thay đổi đáng kể. Có thể bạn sẽ thấy trẻ “gây rối” hoặc cư xử khác thường, nhưng thực tế, đây không phải là hành vi có chủ đích để thu hút sự chú ý. Đó là phản ứng của cơ thể trước căng thẳng mà trẻ đã trải qua.

Trong những tình huống như vậy, trẻ thường gặp khó khăn khi đối mặt với các áp lực hàng ngày như làm bài tập về nhà hay đến trường đúng giờ. Những hành vi này không giống với những cơn ăn vạ thông thường và vì thế, cần được phản ứng theo một cách khác.

Thay vì sử dụng hình thức kỷ luật, điều trẻ cần là sự xoa dịu và hỗ trợ tinh thần từ cha mẹ hoặc người chăm sóc để cảm thấy an toàn hơn. Khi trẻ được an ủi và cảm nhận rằng mình đang ở trong một môi trường an toàn, hệ thần kinh của trẻ mới có thể bình tĩnh lại và hành vi cũng sẽ dần ổn định trở lại.

Bạn có thể truy cập trang web của Học viện Nhi khoa Hoa Kỳ (AAP) để xem phiên bản trực tuyến của tài liệu này cũng như các thông tin bổ sung tại: www.aap.org/traumaguide

Lưu ý rằng các khuyến nghị trong bộ công cụ này không nhằm chỉ định một phương pháp điều trị duy nhất, cũng không đặt ra tiêu chuẩn bắt buộc cho chăm sóc y tế. Việc điều chỉnh linh hoạt theo từng hoàn cảnh cụ thể là điều cần thiết.

Nguồn tham khảo

• Nguồn tài liệu: Học viện Nhi khoa Hoa Kỳ (American Academy of Pediatrics)

• Dịch và tổng hợp: Family & Child Psychology with Nguyen Minh Thanh

------------------

Nguyễn Minh Thành

Nghiên cứu sinh Tiến sĩ Tâm lý học (Bỉ)

Thạc sĩ Khoa học (MS) Tâm lý học Phát triển và Giáo dục (Trung Quốc)

Chuyên gia Tâm lý học Gia đình và Trẻ em